Thursday, May 12

Teacher Training for Participatory Learning and Holistic Education

Paung Daw Oo Teacher Training
18 April – 2 May, 2005. Mandalay, Myanmar.

Last month, after Songkran holiday, I had a chance to travel to Burma to conduct a training for teachers on particpatory learning. This was my the first training workshop that I did for the longest of time, 16 days, and it was the first time I conduct a training for a group of 30 teachers, three of which were Buddhist monks. It was a wonderful experience and I left Mandalay with great hope that the people of Burma will lead their life in joy and learn to co-create a peaceful society along with us here in Thailand. The workshop was organized and supported by Spirit in Education Movement-Burma (SEM) and was co-facilitated by Thet Nai, a wonderful friend, and assisted by Nyi Nyi.
Here are some of my observations and reflection from the workshop.

What have the teachers learned?

At the end of the workshop, my heart was filled with joy in witnessing changes and growth in 30 teachers, 22 of which were from Paung Daw Oo School and the rest were from other rural monastic schools. Our evaluation took two forms, first by the participants writing a personal letter to their friends to tell about what they have learned from the 15-day workshop. The second form was by answering a list of 16 questions. The answers are to be summarized by Thet Nai.

Change and growth takes place not only on an individual level, but also interpersonal and consequently organizational level. Teachers learned the core principles of participatory learning process that can empower their students to be confident and to value life-long learning.

To be able to teach effectively as facilitators, they learn to be aware of their internal obstacles, such as inability to hold judgments and need of deep listening. They learned that it was their primary task to develop the sense of self-awareness.

We spent a whole morning to discuss about conventional factory-like education where schools were expected to be a factory and students should come out as the same. We explore how we also were educated in this same system. We were more or less the product of this factory schooling system. So there was a real need to de-school our minds and unlearn our behaviors and attitudes, and then we can re-learn.

Especially, the hierarchical construction-giving teaching style accompanied with rewarding or punishment has been internalized and replayed in their lives. This creates the culture and environment of fear in which the creative and open human minds would only result in submissive silence and behaviors. Instead the teachers learned to create the environment of trust and appreciation of diversity through a variety of tools that invoke physical, feeling and creative thinking learning process.

A part of the course is to emphasize the participatory creation of teacher learning community. Through the participatory learning, they realized the importance of collective learning in cooperative and trustful environment. Many of them knew each other before, but never spent enough time getting to know each other on a deeper level. Through out the course, the participants became aware of their differences and value. They recognized the importance of maintaining the community of practitioners (COP) after the end of the course in order to empower each othe, share and construct new knowledge and methodologies in a holistic experiential participatory way. This interpersonal bond should sustain their teacher community in a long run.

More importantly, at the end of the course, we invited Pong Pong Gee (U Nayaka), the abbot principal of PDO School to join the dialogue with the teachers in a fishbowl format regarding the future of holistic education at PDO. The dialogue led to explore the school structure and teacher ranking which for many was quite a controversial issue.

Content/process
The course provided a basic conceptual framework for holistic education and participatory learning for the teachers whose critical awareness of the conventional education approach was not much. In order to develop this awareness, it might be worth to create more space in which they can explore a larger context of education system such as sustainable development issues and how the world is evolving. So more exposure to a larger context of education and development should enhance their critical thinking.

Dialogue
More practice on thinking together as a unite organism or organization is needed. This is very crucial for maintaining the creative and collective learning dynamics of the group. This group, however, tends to easily fall into the familiar behavior of debate. It was such a challenge to hold a space for deep exchange without skillful facilitation. The group is aware of this lack. People who tend to take more space or speak more than others tend to give space to those who were more receptive and silent. I became aware of the need for the group to continue the practice of deep listening and thinking together as a coherent improvisation.

Self-organization and organizational empowerment
There was a structural and organization challenge for the teachers to apply what they have learned to their daily classroom practice and education system. PDO has 6000 students with about 120 teachers. So generally, one teacher is in charge of a class of 70 – 100 students. The classroom is small and some times there were not enough benches or tables for students. Sometimes they could not write because of the crowded seating condition. It was hard to apply the participatory to such a scale of classroom, although it was not impossible. I have discussed about this with U Nayaka and told him that it would be ideal to have more space in classroom or cut down the students, or increase more teachers. He also would like to experiment with having two teachers teaching together in one classroom with the participatory methods. So next year we should see the outcome.

Notes from U Nayaka
He really liked the teacher training and noticed some positive changes in the teachers. Excited about how his vision for a holistic PDO, he would like to continue teacher training project in near future since he still have more teachers both from his school and from other monastic schools around Mandalay who need training support on the matter.

Community of Practice (COP) in Mandalay
Some core leading teachers who have received the training this time were very inspired by what they had learned and would like to provide training to other teachers in the same school so that the environment and methods can gradually turn into a human-centered holistic and participatory approach. They also would like to have a room for COP to regularly meet at school. They can potentially maintain their community of practice and expand it to other interested network of teachers in Mandalay. They are also interested in visiting some alternative schools in Thailand to see the real practice and learn more.

Wednesday, May 11

เรียนรู้ชีวิต ในบ้านเรียน

ตอนนี้ที่เชียงราย มีการริเริ่มก่อตั้งศูนย์โฮมสกูลขึ้น ให้กับเด็กๆประมาณ ๕ คน
โดยเริ่มจากจัดค่ายเด็กที่สวนขวัญนา เป็นเวลา ๕ วัน
เด็กมีอายุในช่วงตั้ง ๕ ถึง ๑๑ ขวบ
พอได้รับฟังเรื่องราวจากน้องก็รับรู้ว่า
การเรียนรู้นั้นเกิดขึ้นตลอดเวลา
เพียงจัดสรรให้เกิดโอกาส ผ่านกิจกรรมต่างๆ
การเรียนรู้เป็นธรรมชาติของชีวิต
พี่เลี้ยงหรือครูทำหน้าที่หล่อเลี้ยงกระบวนการเรียนรู้นั้น

ผมได้พูดคุยกับเพื่อนชาวเนเธอแลนด์ เขาเรียนด้านการเป็นครู
เขาบอกว่า ตอนนี้วิธีคิดเรื่องการศึกษาที่นั่น ได้เห็นว่า
ครูเป็นผู้จัดสรรโอกาสและกระบวนการเรียนรู้ได้นักเรียนได้เรียนรู้
ด้วยตัวเอง
ไม่ได้ยัดเยียดความรู้ให้เป็นก้อนๆหรือชุดๆ
หรือให้ก็ต่อเมื่อนักเรียนพร้อม หรือมีความสนใจพอ
ครูคือกระบวนกรนั่นเอง (facilitater)

และการเรียนรู้ก็เกิดในความสัมพันธ์ที่ใกล้ชิด
ความรู้นั้นงอกงามในสัมพันธภาพที่เอื้อเฟื้อ เกื้อกูลและศรัทธา

ผมรู้สึกว่า ระบบการศึกษาทุกวันนี้ เด็กเรียนซ้ำๆ ใช้เวลาเยอะมาก
เรียนในโรงเรียนแล้วยังต้องไปเรียนพิเศษต่อตอนเย็นอีก
สู้เรียนพิเศษเสียอย่างเดียว
แล้วเอาเวลาที่เหลือเรียนรู้อย่างอื่นน่าจะดี
เพราะถ้าเรียนพิเศษเป็นไปเพื่อการสอบให้ได้
ก็จัดการให้เรียบร้อยเสีย
เพื่อที่จะเลื่อนขั้นระดับการศึกษาไปเรื่อย
เพียงแต่ว่าเวลาที่เหลือของชีวิต น่าจะได้เรียนรู้ในสิ่งที่งดงาม
ได้รู้จักตัวเอง และสังคมไปเรื่อยๆ
ไม่เช่นนั้นก็จะได้แต่บัณฑิตที่มีแต่วุฒิการศึกษา
แต่ความรู้จักตัวเองและโลกนั้นน้อยนัก

ผมอยากเห็นเด็กๆที่ยังรับรู้และแสดงออกความคิดเห็น
หรือความรู้สึกอย่างตรงไปตรงมา
มีพื้นที่ที่เขาจะได้เรียนรู้ถึงความยิ่งใหญ่
และสง่างามของการดำรงชีวิตอยู่
ความหมายของการได้เกิดมาเป็นมนุษย์ บ
นดาวเคราะห์อันงดงามและมหัศจรรย์นี้
โฮมสกูลก็น่าจะเป็นทางเลือกหนึ่ง
ของการให้การศึกษาเพื่อหล่อเลี้ยงกระบวนการเรียนรู้ดังกล่าว

Monday, May 9

ชวนกันคุย

สวัสดีครับเพื่อนๆผู้รักการเรียนรู้และการเดินทางของชีวิต

ผมได้ลงบทความที่เขียนไว้ในช่วงเวลาที่ผ่านมา เพื่อแลกเปลี่ยนแบ่งปันสำหรับผู้ที่สนใจ
ในเรื่องราวต่างๆที่เกี่ยวเนื่องอยู่กับชีวิต ธรรมชาติ และมุมมองของนิเวศวิทยาแนวลึก

อ่านแล้วคิดเห็นเป็นอย่างไร เขียนมาพูดคุยกันบ้างนะครับ

ณัฐฬส วังวิญญู
สถาบันขวัญเมือง
เชียงราย

nutt2000@loxinfo.co.th

ปกาเกอะญอ นักนิเวศแนวลึกแห่งขุนเขาอันศักดิ์สิทธิ์


ปกาเกอะญอ[1]...นักนิเวศแนวลึกแห่งขุนเขาและโลกทัศน์แห่งความศักดิ์สิทธิ์

วัฒนธรรมการทำไร่หมุนเวียนของปกาเกอะญอดั้งเดิมสะท้อนให้เห็นถึงระบบคุณค่าที่มองเห็นความศักดิ์สิทธิ์ของผืนดิน และธรรมชาติแวดล้อม มองเห็นความมีชีวิตและคุณค่าของดิน น้ำ ป่าและข้าวในฐานะผู้ให้และผู้เอื้อเฟื้อเกื้อกูลชีวิตของมนุษย์ ความเคารพและอ่อนน้อมถ่อนตนที่ชาวปกาเกอะญอมีต่อระบบนิเวศนี้นับวันจะได้รับการท้าทายจากกระแสการพัฒนาสมัยใหม่ในยุคของอุตสาหกรรมนิยมและบริโภคนิยมที่เน้นให้เกิดการผลิตและบริโภคสูงสุด ภายใต้กรอบการมองโลกที่เห็นว่าโลกและแผ่นดินเป็นเพียงปรากฎการณ์ทางวัตถุ ไร้ชีวิตและคุณค่าในตัวเอง และมองเห็นวัฒนธรรมดั้งเดิมเหล่านี้ว่าเป็นเพียง”ความงมงาย” และ “ความล้าหลัง”

ในวิถีการมองโลกแบบปกาเกอะญอนั้น ธรรมชาติ เช่น แผ่นดินและแม่น้ำล้วนมี “เจ้า(ของ” ทั้งสิ้น มนุษย์เป็นเพียงผู้เข้ามาใช้และเป็นส่วนหนึ่งของธรรมชาติเท่านั้น
[2] และไม่มีการแยก “กายภาพ” ออกจาก “จิตวิญญาณ” หรือ “ขวัญ” ของสิ่งใดสิ่งหนึ่งในธรรมชาติ ฉะนั้นคำว่า “ระบบนิเวศน์” หรือ “ธรรมชาติ” นั้นจึงมีจิตวิญญาณคุ้มครองอยู่ มีชีวิตและมีคุณค่าในตัวเอง มนุษย์ไม่สามารถไปครอบครองได้ แต่อาจขอใช้ได้ ดังนั้นความเคารพจึงเป็นหัวใจสำคัญของระบบความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์และธรรมชาติ ซึ่งต้องไปพ้นความอหังการ์และความคิดที่เอามนุษย์เป็นศูนย์กลางของโลก โลกทัศน์ดังกล่าวครอบคลุมถึงจริยธรรมที่ชาวปกาเกอะญอใช้ในการดำเนินชีวิตอีกด้วย จึงไม่ได้แยกระบบจริยธรรมออกเป็นส่วนๆ ว่าส่วนใดเป็นส่วนผลิตหรือส่วนของการบริโภคและดำเนินชีวิต

วงจรการผลิตของปกาเกอญอ
[3]นั้นเป็นไปตามวงจรของนิเวศวิทยา การเริ่มต้นฤดูการผลิตถือเป็นปีใหม่ที่เรียกว่า “แชะลอหนี่ซอโข่” จะมีการผูกข้อมือเรียกขวัญ มีการรดน้ำ ดำหัว ผู้เฒ่าผู้แก่ ซึ่งสะท้อนให้เห็นถึงการมองมิติของกายและจิตที่สัมพันธ์กันและมีผลต่อสุขภาวะโดยรวม จะมีการปรึกษาหารือว่าในปีนั้นๆ พื้นที่ใดจะเหมาะสมสำหรับการทำไร่ โดยพิจารณาความเหมาะสมตามปัจจัยของความยั่งยืนเชิงนิเวศน์ต่างๆที่ซับซ้อน ที่ได้รับการสั่งสมมาหลายชั่วอายุคน เช่น บนภูเขาลูกเดียวกัน หากปีนี้ใช้พื้นที่ตอนบน ในปีถัดไปจะไม่ถางทั้งตอนล่างหรืออีกด้านหนึ่งของภูเขา หากถางไร่ด้านหนึ่งของหมู่บ้าน ก็จะไม่มีการถางที่ทิศตรงกันข้าม ในปีถัดไป ไม่ถางไร่ในบริเวณที่ลำห้วยสองลำห้วยมาบรรจบกัน ไม่ถางไร้ในบริเวณที่มีเสียงเก้ง(ที่อาศัยของเก้ง) นอกจากนี้ ยังใช้ภูมิปัญญาในระดับจิตใต้สำนึกที่แฝงมาในรูปแบบของการฝันด้วย เช่น ในช่วงของการเลือกพื้นที่ หากฝันว่าไฟไหม้ มีดบิ่น ก็จะต้องไม่ถาง แต่หากฝันเห็นช้าง หรือเห็นน้ำเจิ่งนอง ก็จะถือว่าเป็นที่ที่ดีและเหมาะสม บริเวณข้างลำธารจะสามารถทำไร่ได้ข้างเดียวเท่านั้น เป็นต้น เมื่อชุมชนได้ข้อตกลงร่วมกันแล้ว จะทำพิธีขออนุญาติเจ้าแห่งดินและน้ำ ตามบทลำนำที่ว่า

“เจ้าผืนดินผู้สูงอายุเอย
เจ้าผืนน้ำผู้สูงอายุเอย
เราดื่มเหล้าเรารินให้ท่าน
เรากินข้าวเราตักให้ท่าน
เหล้าและข้าวตกลงถึงท่าน
ขอให้เราได้ทำมาหากินอย่างราบรื่นเถิด”


และสำนึกเชิงนิเวศน์นั้นดำรงอยู่ควบคู่กับสำนึกบรรพบุรุษ ดังบทลำนำที่กล่าวว่า

“ถิ่นที่เราอยู่เป็นถิ่นที่แม่อยู่มาก่อน
ถิ่นที่เราอยู่เป็นถิ่นที่พ่ออยู่มาก่อน
ส้มโอหรือ แม่ก็ปลูกเอาไว้ให้
ส้มเกลี้ยงหรือ พ่อก็ปลูกเอาไว้ให้
เรากินและรักษาควบคู่กันไป
เราได้กินเพียงพอตลอดไป”

การถางไร่ (แพะ ฆึ) ก็จะมีแนวทางปฏิบัติที่สืบทอดมาอย่างเคร่งครัด โดยจะไม่ตัดไม้ใหญ่ที่โคนจะตาย แต่จะตัดที่ความสูงระดับประมาณเอว แล้วริดกิ่งและใบทิ้งเพื่อให้แสงแดดส่องถึงดินและพืชที่เพาะปลูกนั้นๆ ทั้งนี้ เพื่อให้ไม้ใหญ่สามารถฟื้นคืนกลับมาหลักฤดูการเก็บเกี่ยว ถือว่าเป็นต้นไม้ที่นกพญาไฟมาเกาะ และบริเวนที่มีรังต่อหรือรังผึ้ง ก็จะละเว้นการถางเสีย เพราะต่อและผึ้งจะเป็นประโยชน์ต่อการผสมพันธุ์ของข้าว
หลังจากถางไร่เสร็จช่วงปลายเดือนมีนาคมถึงต้นเมษายน ก็จะเป็นการตากไร่ให้แห้งเพื่อรอการเผา เมื่อเผาแล้ว เถ้าถ่านจะเป็นอาหารอินทรีย์อย่างดีสำหรับการเพาะปลูก เรียกช่วงตากไร่ว่า โล เก๊าะ พอต้นไม้ใบไม้แห้งสนิทก็จะทำการเผา(ชุคึ) ชุมชนจะระดมกำลังกันมาช่วยเพื่อให้แน่ใจว่าไฟ้ไม่ลุกลามออกไปจากพื้นที่ทำการเกษตรและสร้างความเสียหายให้กับป่าไม้บริเวณข้างเคียง โดยจะรอจนไฟดับสนิท พอเช้าตรู่ของวันใหม่ก็จะทำการเพาะปลูกพืชผักบางชนิด เช่น ข้าวโพด ฟักทอง ถั่ว มัน เผือก เพราะงอกและเติบโตได้ดีในดินที่อุ่น เมล็ดพันธุ์เหล่านี้ได้รับการเก็บและคัดเลือกไว้อย่างดีและเป็นระบบ โดยผู้หญิงชาวปกาเกอญอ ซึ่งโดยทั่วไปจะมีความรู้เรื่องการเก็บเมล็ดพันธุ์ดีกว่าผู้ชาย ส่วนผู้ชายก็จะช่วยกันล้อมรั้งไร่

การหว่านข้าวไร่นั้นจะเริ่มหลังจากช่วงกลางเดือนเมษายนเป็นต้นไป จะมีการทำพิธี “หว่านข้าวแรก” โดยเจ้าของไร่จะขอแรงจากหนุ่มสาวหนึ่งคู่ที่ยังไม่ได้งาน และพ่อแม่ยังมีชีวิตอยู่ เพื่อมาทำพิธี โดยผู้ชายจะเป็นฝ่ายขุดหลุม 7 หลุม และอธิฐานว่า “ผู้ปักดินอยู่หัวไร่ ผู้หว่านข้าวอยู่ท้ายไร่ ปักดินให้เร็ว ส่วนเมล็ดข้าวที่หว่านนั้นให้ประหยัดเถิด” แล้วฝ่ายหญิงทำการหยอดเมล็ดข้าวลงในหลุมทั้งเจ็ด พร้อมกับอธิฐานว่า “ขอให้เม็ดข้าวทำตัวให้ประหยัดเถิด อย่างได้หมดเร็วเลย ขอให้ผู้หว่านหว่านเจ้าให้ทั่วไร่เถิด” จากนั้นทุกคนก็จะร่วมมือหว่านข้าวร่วมกัน ผู้ชายคอยปักหลุม ผู้หญิงคอยหว่านข้าว จะเห็นว่าการทำการเกษตรเป็นพิธีกรรมที่มีความหมายที่สมาชิกชุมชนร่วมกันทำ

เมื่อทำการหว่านข้าวเสร็จแล้วก็จะทำพิธีขอฝน และพิธีเชิญนกขวัญข้าว โดยจะนำด้ามเสียมผู้หว่านแรกผ่าปลายสองซีก นำหัวปักลงในกระบอกไผ่ที่บรรจุน้ำ เอาปลายค้ำไว้บนต้นไม้หันตรงไปทางตำแหน่งของดาวช้าง พร้อมกับอธิฐานภาวนาให้ฝนตกลงมา และขอให้นกขวัญลงมาอยู่ในไร่ จากนั้นผู้ร่วมหว่านข้าวจะนำน้ำมาสาดผู้หว่านข้าวแรกทั้งสองคน และตะโกนด้วยความสนุกสนาน โดยด้ามเสียมที่หันไปทางด้าวช้างนั้นมีความหมายว่าเป็นสะพานทอดให้นกขวัญข้าวลงมายังไร่เพื่อนำเอาฝนและความอุดมสมบูรณ์ให้ข้าวระยะเวลาการผลิต กระบอกไม้ไผ่บรรจุน้ำหมายถึงความชุ่มฉ่ำ ส่วนการรดน้ำผู้หว่านข้าวแรกเป็นสัญญลักษณ์แสดงถึงฟ้าฝนที่ถูกต้องตามฤดูกาล

ในช่วงที่ข้าวเติบโตนั้น จะมีการดายหญ้าประมาณ ๓ ครั้ง เพื่อให้ข้าวอ่อนเติบโตอย่างเต็มที่ เมื่อถึงราวเดือนสิงหาคม ไร่ข้าวจะเขียวขจี หลังจากการดายแม่หญ้าเสร็จ ก็จะทำพิธีเลี้ยงไร่ซึ่งมีพิธีย่อย ๔ พิธี ตามวัตถุประสงค์ คือ พิธีเลี้ยงไฟ พิธีปัดรังควานไร่ พิธีเรียกขวัญข้าวและพิธีป้องกันไร่ พิธีเลี้ยงไฟ คือการขอขมาลาโทษสิ่งสูงสุดในธรรมชาติ เนื่องจากการเผาไฟนั้นทำให้ร้อนถึงดิน น้ำและป่า และบรรดาสรรพสัตว์ทั้งหลาย พิธีปัดรังควานไร่ คือ การไล่ศัตรูข้าวชนิดต่างๆ เช่น แมลงและสัตว์ป่าต่างๆที่คอยทำลายต้นข้าวให้ออกไปจากไร่ พิธีเรียกขวัญข้าว หมายถึง การเรียกให้ขวัญของข้าวให้กลับมาอยู่กับต้นข้าวในไร่ ไม่ออกไปที่อื่น อีกทั้งยังเป็นการขอพรจากสิ่งสูงสุดให้บันดาลให้เกิดความอุดมสมบูรณ์แก่ไร่ด้วย พิธีป้องกันไร่ คือการขอให้ไร่ปลอดภัยจากการทำลายในรูปแบบต่างๆ เช่น ภัยคุกคามจากแมลง สัตว์ป่า รวมถึงคนด้วย

ราวต้นเดือนพฤศจิกายน จะเป็นช่วงเวลาของการเก็บเกี่ยว จะมีการทำพิธี “เอาะบือโข่” หรือ “กินหัวข้าว” เพื่อแสดงความขอบคุณสิ่งสูงสุดที่ประทานข้าวอย่างอุดมสมบูรณ์ เมื่อเกี่ยวข้าวเสร็จ ก่อนนวดข้าวก็จะประกอบพิธี “แซะลอบือส่า” เป็นพิธีที่ขอให้เมล็ดข้าวหลุดออกจากรวงได้ง่าย และให้ได้ผลผลิตจำนวนมาก เพื่อให้พอเพียงแก่ทุกคนในครอบครัว รวมถึงแม่ม่ายและเด็กกำพร้าด้วย หลังจากนั้นจะทำพิธีขอบคุณสิ่งสูงสุดด้วยการต้มเหล้าเฉลิมฉลอง และพิธีส่งนกขวัญข้าวกลับสู่ฟ้า (แซะเกบือคลี) และขอให้ลงมาอีกในการผลิตปีต่อไป รวมทั้งพิธีปัดรังควาญยุ้งข้าวก่อนขนข้าวไปไว้ในยุ้งข้าวในหมู่บ้าน ก่อนการตักข้าวแรกจากยุ้งข้าว ก็จะทำพิธีแซะหน่อบือคลี เพื่อขอข้าวให้ประหยัด ให้มีข้าวในยุ้งหมดไปอย่างช้าๆ และเพียงพอแก่การบริโภคทั้งคนและสัตว์เลี้ยงตลอดทั้งปี

ปกาเกอะญอเชื่อว่า ทุกสิ่งทุกอย่างมีเจ้าของ มีจิตวิญญาณ มีความศักดิ์สิทธิ์ การทำไร่นั้นเป็นส่วนหนึ่งของวงจรชีวิตและวงจรธรรมชาติ จะต้องทำให้ชีวิตบริสุทธิ์ ต้องมีความจริงจัง และจริงใจกับธรรมชาติ โดยดำเนินชีวิตให้สอดคล้องและอย่างถูกต้องตามทำนองคลองธรรม มีคุณธรรมและจริยธรรม ซึ่งถ้าดำเนินชีวิตอย่างเสมอต้นเสมอปลาย ผลผลิตที่ธรรมชาติเอื้อให้ก็จะดี อุดมสมบูรณ์ และสามารถติดต่อกับสิ่งสูงสุดได้ดีด้วย

คำประกาศผู้ดำรงชีวิตอยู่ร่วมกับป่า[4]
คำประกาศตัวดังต่อไปนี้ สะท้อนถึงโลกทัศน์เชิงนิเวศน์ของชาวปกาเกอะญอ จ.เชียงใหม่
ได้เป็นอย่างดี

พวกเราปกาเกอะญอ ตั้งแต่เล็บเท้าอ่อนแตกหน่อออกมา ก็รู้ตัวว่าพำนักอาศัยและเจริญเติบโตท่ามกลางขุนเขาและป่าไม้ เราเป็นคนดั้งเดิมที่นี่ เราเป็นผู้ที่อยู่มาก่อน หมู่บ้านเราอยู่ที่นี่ เราเกิดมาที่นี่ เราเติบโตมาที่นี่ และเราตายที่นี่มาแล้วหลายชั่วอายุคน ดังบทลำนำของบรรพชนที่กล่าวว่า
ที่นี่แหละ คือหมู่บ้านของแม่ ที่นี่แหละ คือหมู่บ้านของพ่อส้มโอที่แม่ปลูกเอาไว้ก็ยังมีอยู่ ส้มเกลี้ยงที่พ่อปลูกเอาไว้ก็ยังมีอยู่ดายหญ้าพรวนดินให้ต้นข้าว สร้างยุ้งข้าวเลี้ยงแขกมากมาย

เราอยู่กับต้นไม้ เราอยู่กับต้นไผ่ เราอยู่กับลำห้วย เราอยู่กับลำธาร เราอยู่กับขุนเขา เราอยู่กับขุนดอย เราอยู่กับหมูป่า เราอยู่กับหมาป่า เราอยู่กับเก้ง เราอยู่กับกวาง เราอยู่กับเสือ เราอยู่กับสิงห์ เราอยู่กับเขียด เราอยู่กับปลา เราอยู่กับนก เราอยู่กับหนู เราอยู่กับไก่ฟ้า เราอยู่กับไก่ป่า ทั้งหมดนี้ต่างก็เป็นผองเพื่อนกัน เราพึ่งพาอาศัยซึ่งกันและกัน ดังเช่นบทลำนำที่กล่าวไว้ว่า:
แม่นางไก่ป่าไก่ฟ้าเอย มาคุ้ยเขี่ยหาอาหารใต้กอไผ่กันเถิด

การทำมาหาเลี้ยงชีพของเราคือ “ปลูกข้าว” ดังคำพังเพยของบรรพชนของเราที่กล่าวไว้ว่า “ทำกับดักหนูได้กินหนู ทำไร่ได้กินข้าว” พวกท่านได้สั่งสอนและกล่าวตักเตือนเราในนิทานว่า “แต่ก่อนเทพแห่งเงินเถียงเทพแห่งข้าวว่า แม้ไม่มีข้าวตนก็สามารถอยู่ได้ เทพแห่งข้าวได้หนีจากไป และไปหลบอยู่ในถ้ำ ต่อมาภายหลัง ลูกหลานของเทพแห่งเงินร้องไห้เพราะหิวข้าว เทพแห่งเงินนำเงินให้ลูกหลาน แต่ก็ไม่ทำให้ลูกหลานหยุดร้องได้ ที่สุดเทพแห่งเงินได้ขอให้นกกระติ๊ดตะโพกขาวไปเอาข้าวจากถ้ำกลับคืนมา เมื่อลูกหลานได้กินข้าวจึงหยุดร้อง” เราถือ “ข้าว” สำคัญกว่า “เงิน” ดังคำพังเพยของพรรพชนที่ว่า “อร่อยคือข้าว ดีงามคือคน” และ “หากมีข้าวพอเพียง อย่างอื่นหามาภายหลังได้” เพราะว่าข้าวนั้นคือสิ่งที่ประทานชีวิตแท้จริงแก่เรา ส่วนเงินนั้นคือชีวิตจอมปลอมและหลอกลวง เพื่อเราจะได้กินข้าวอย่างพอเพียงนั้น บรรพชนของเราสอนให้เราทำไร่ อีกทั้งยังสั่งสอนเราด้วยว่า “ถางไร่นั้น ถางไป ให้รักษาไป” ดังบทสอนที่กล่าวว่า “ดื่มน้ำรักษาน้ำ กินผืนดินรักษาผืนดิน” เราถางไร่ ๑ ปี พักฟื้นไว้ ๗ ปีแล้วกลับมาถางใหม่ หมุนเวียนเช่นนี้เรื่อยไป นอกจากนั้นเราถางไร่จะมีกฎระเบียบและข้อห้ามมากมายที่เป็นการช่วยเราในการรักษาผืนดินและผืนป่าให้คงสภาพความอุดมสมบูรณ์ไว้ เป็นต้นว่า:

เขาลูกเดียวกัน หากปีนี้เราถางไร่ตอนบน ปีต่อไปตอนล่างเราจะไม่ถางเขาลูกเดียวกัน หากปีนี้เราถางไร่ด้านหนึ่ง ปีต่อไปอีกด้านหนึ่งเราจะไม่ถางห้วยเดียวกัน หากปีนี้เราถางไร่ฟากหนึ่ง ปีต่อไปอีกฟากหนึ่งเราจะไม่ถางหากปีนี้เราถางไร่ทางด้านหนึ่งของหมู่บ้าน ปีต่อไปเราจะไม่ถางในทิศทางตรงกันข้ามเขาแหลมยื่นลง โดยมีลำห้วยสองห้วยไหลบรรจบ เราจะไม่ถางไร่เขารูปกลม โดยมีลำห้วยโอบล้อม เราจะไม่ถางไร่กิ่วดอย เราจะไม่ถางไร่สันเขา เราจะไม่ถางไร่

หากเกี่ยวกับการหาของป่า เก็บของป่า ล่าสัตว์ และหากุ้ง ปู ปลาตามลำห้วยลำธารนั้น บรรพชนได้สั่งสอนเราว่า “กินเขียดให้รักษาผา กินปลาให้รักษาห้วย” อีกบทหนึ่งที่กล่าวว่า “นกเงือกตายหนึ่งตัว ไทรเจ็ดต้นต้องวิเวก ชะนีตายหนึ่งตัว ป่าเจ็ดผืนต้องวังเวง” สัตว์ป่าหลายชนิดที่บรรพชนสอนเราว่าไม่ต้องล่าและกิน พวกเราได้จดจำไว้และปฏิบัติตามตราบเท่าทุกวันนี้ เช่น
นกเงือกเราไม่กิน หากกินเราจะพลัดพรากจากกันชะนีเราไม่กิน หากกินเราจะได้รับบาปนกพญาไฟเราไม่กิน หากกินเราจะถูกรังแกนกแซงแซวเราไม่กิน หากกินเราจะต้องคดีความ
ขณะเดินเข้าไปในป่า บรรพชนสั่งสอนและกำชับเราว่าผืนดินผืนป่านั้นมีเจ้าของ เราต้องให้ความเคารพ อย่ากล่าวคำสาปแช่ง อย่าพูดจาลามก อย่าส่งเสียงร้อง และอย่าถ่ายอุจจาระปัสสาวะลงในลำห้วยลำธาร หากเราไม่ปฏิบัติตามหรือละเมิด เจ้าของผืนดินและผืนป่าก็จะลงโทษเรา

ทั้งหมดนี้ชี้แสดงให้เห็นอย่างแจ่มชัดว่าพวกเราปกาเกอะญอนั้นมีกฎระเบียบและข้อห้ามมากมายอย่างละเอียดถี่ถ้วน อันเป็นบทสอนที่สืบทอดมาจากบรรพชน เพื่อการดูแลรักษาผืนดินและผืนป่าที่เราอาศัยอยู่ และเราได้ปฏิบัติตามสิ่งเหล่านี้อย่างครบถ้วนสมบูรณ์ ทั้งนี้เพื่อผืนแผ่นดินถิ่นอาศัยของเราที่อุดมสมบูรณ์ไปด้วยป่าไม้ สัตว์ป่าและต้นน้ำลำธารจะอยู่กับเราและเลี้ยงดูเราอย่างยั่งยืน ดังบทลำนำของบรรพชนที่ว่า
ถิ่นที่เราอยู่คือถิ่นที่แม่อยู่มาก่อน ถิ่นที่เราอยู่คือถิ่นที่พ่ออยู่มาก่อนส้มโอ แม่ก็ได้ปลูกเอาไว้ให้ ส้มเกลี้ยง พ่อก็ได้ปลูกเอาไว้ให้เรากินและรักษาควบคู่กันไป เราได้กินเพียงพอตลอดไป

แต่ว่ามาปัจจุบันนี้ ผืนแผ่นดินและถิ่นแดนอาศัยของเราหลายแห่งได้เสียไปแล้ว ไม่เป็นดั่งแต่ก่อน ผืนป่าลดความอุดมสมบูรณ์ลง น้ำเหือดหายแผ่นดินแห้งแล้ง นกไม่กู่ หนูไม่ร้อง เขียดไม่มีกระโดด ปลาไม่มีว่าย เก้งเอย กวางเอย หนีเตลิดเปิดเปิงไปหมด หากร้อนก็ร้อนจัด หากหนาวก็หนาวยะเยือก หากฝนตกก็ตกเกินขนาด มากับพายุมากับลูกเห็บ ผู้คนปลูกพืชมากมายหลายหลากชนิด ที่กว้างแล้วแต่เขาบอกยังไม่พอ ภูเขาทั้งลูกเขาพังทลาย หุบเขาทั้งผืนเขาพังพินาศ เขาทดน้ำจากห้วยสู่ ภูเขา น้ำจากห้วยหนึ่งไปไหลลงอีกห้วยหนึ่ง ไม่ไหลลงตามร่องของมันแล้ว เหมือนดั่งบทลำนำที่บรรพชนของเราได้กล่าวไว้ว่า

ผืนดินจะเสียหายแล้วนะ แม่นางเอย ผืนป่าจะเสียหายแล้วนะ แม่นางเอยเหล่านกรึ ก็ไม่อยากส่งเสียงร้อง เหล่าการึ ก็ไม่อยากจะส่งเสียงร้องมองลงไปยังท้ายไร่ไหล่เขา เหล่าเด็ก ๆ เดินไปด้วยน้ำตาเจิ่งนอง
เป็นเพราะเหตุใดหรือ ผืนแผ่นดินเราเสียหายเช่นนี้? เป็นเพราะว่าพวกเรานี้ถูกเขาหลอกลวงลากไป เขาเปลี่ยนจิตใจและสมองเราที่ตรงกันข้ามกับจิตใจและสมองที่บรรพชนให้และสืบทอดมาให้เรา แต่ก่อนพวกท่านสอนเราว่า “ทำด้วยมือกินด้วยปาก ทำพอเหมาะกินพอควร อย่าได้โลภอย่าได้กอบโกย อร่อยคือข้าว ดีงามคือคน” แต่มาสมัยนี้เขามาสอนเราอย่างผิด ๆ ว่า “ทำให้มาก ทำมาค้าขาย สิ่งดีงามและมีค่าคือเงินตรา” และยังปลูกฝังความคิดเราอีกว่า “งานคือเงิน เงินคืองาน บันดาลสุข” เขาบังคับเราทางอ้อมให้ทิ้ง “ข้าว” และหันไปไล่ล่า “เงินก้อนใหญ่ ทองก้อนโต” พวกเรารู้ไม่เท่าทันก็หลงเข้าไปในไซของเขาหมด และลูกหลานของเราก็มีจิตใจไปกับเขายิ่งทียิ่งมากขึ้น ทุกคนต่างเข้าใจและคิดเพียงว่าจะปลูกอะไรและปลูกอย่างไรเพื่อได้เงินมา จะคิดและเข้าใจว่าหนทางที่เดินไปจะนำความเสียหายแก่ผืนแผ่นดินถิ่นอาศัยนั้นไม่มีแม้ผู้เดียว

เพื่อจะหลอกเราได้ พวกเขาได้มาพูดจาหว่านล้อมดั่งผู้ดีคุณธรรมสูง มาเรียกเราว่าพี่ มาเรียกเราว่าน้อง แต่สิ่งที่เขาคิดจะทำอะไรในหมู่บ้าน เราจะแย้มปากออกมาสักคำก็ไม่มีสิทธิ์ เขาจะตัดถนนขึ้นมาก็ไม่บอกเรา เขาจะสร้างอ่างเก็บน้ำก็ไม่สะกิดเรา เขาจะมาทดน้ำก็ไม่ปรึกษาเรา เขาจะประกาศเขตป่าอนุรักษ์ก็ไม่ถามเรา เหวี่ยงแหกันเองจับปลากันเอง เขาพูดคุยตกลงกันเรียบร้อยแล้วมาบอกเราภายหลัง เราผู้ซึ่งหูหนวกตาบอด ก็ตอบตกลงเขาโดยที่ไม่รู้ต้นสายปลายเหตุ แต่สุดท้ายสิ่งเหล่านั้นได้ทำลายผืนแผ่นดินเราจนหมดสิ้น
เมื่อเขาเห็นว่าผืนแผ่นดินเราเสียหายแล้ว เขากลับมาบอกและตราหน้าเราว่าคือผู้ทำลายผืนป่าและต้นน้ำลำธาร ไม่ยอมให้เราถางไร่อีก และยังคิดการณ์ไกลที่จะไล่เราออกไปด้วยซ้ำ กฎหมายของเขาที่ว่าด้วยเรื่องป่าไม้ที่มาหลังเรานานแสนนานได้บอกกับเราว่าคือผู้ร้ายที่บุกรุกและทำผิดเขา แต่ความเป็นจริงนั้นคือเขาต่างหากที่เป็นผู้ร้ายมาบุกรุกและทำผิดต่อเรา

ด้วยเหตุทั้งหมดที่กล่าวมานี้ พวกเราปกาเกอะญอผู้ซึ่งเป็นตัวแทนของผู้ตั้งถิ่นฐานและอาศัยอยู่ร่วมกับป่า เรามีความประสงค์จะเปิดเผยและแสดงออกถึงความต้องการและความตั้งใจด้วยจิตใจ บริสุทธิ์ยุติธรรม ปราศจากอคติใด ๆ ต่อไปนี้

พวกเราปกาเกอะญอนี้ถิ่นอาศัยและบ้านเกิดเมืองนอนของเราคือที่นี่ หมู่บ้านและชุมชนของเราคือที่นี่ และเราเป็นชนพื้นเมืองที่นี่ ดังนั้นเราควรจะมีสิทธิและหน้าที่ที่จะอาศัยอยู่ที่นี่ตั้งแต่อดีต ปัจจุบัน และอนาคต ไม่ควรถูกอพยพโยกย้ายหรือไล่ออกไปด้วยเหตุผลใด ๆ ประการทั้งปวง

ไร่หมุนเวียนที่บรรพชนได้ทิ้งเป็นมรดกเอาไว้นั้นเราขอถางไร่เพื่อปลูกข้าวต่อไป เราจะถางไปรักษาไปตามที่บรรพชนได้สั่งสอนเอาไว้ ระเบียบกฎเกณฑ์และข้อห้ามมีไว้อย่างไร เราจะปฏิบัติเช่นเดิม และมากไปกว่านั้นเราจะพยามปรับเปลี่ยนรูปแบบให้เหมาะสมกับสภาพปัจจุบัน เราจะไม่เบียดบังพื้นที่ป่าเพื่อขยายพื้นที่ไร่หมุนเวียนอีก เราขอให้ผู้ปกครองบ้านเมืองได้ให้อนุญาตเราในรูปแบบนโยบายหรือออกเอกสารสิทธิ์อย่างใดอย่างหนึ่ง เพื่อเราจะได้ถางไร่และทำมาหากินอย่างสงบสุข

ตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. ๒๕๔๐ มาตรา ๔๖ และมาตรา ๕๖ ที่ได้ให้สิทธิและหน้าที่แก่ราษฎรในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติในท้องถิ่นของตนนั้น ขอให้ผู้ปกครองบ้านเมืองกระจาย อำนาจมาสู่เรา ให้เรามีส่วนในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ อันได้แก่ ดิน น้ำ ป่า และสัตว์ป่า และขอให้ออกพระราชบัญญัติป่าชุมชนโดยเร็ว

เราขอปฏิญาณตนว่าเราจะกลับไปรื้อฟื้นแนวคิดและบทสอนบรรพชนของเราที่เกี่ยวกับการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ จะเชื่อและนำไปปฏิบัติอย่างจริงจัง เราจะไม่โลภ ไม่กอบโกย ไม่เก็บสะสมจนเหลือเฟือ เราจะยึดถือรูปแบบการผลิตตามปรัชญาของบรรพชนที่ว่า “ทำด้วยมือกินด้วยปาก ทำพอเหมาะกินพอควร”
ในนามของปกาเกอะญอตัวแทนของผู้มีชีวิตอยู่ร่วมกับป่า เรามีข้อตกลงร่วมกันว่าเราคือประชาชนชาวไทย เรายินดีที่จะจงรักภักดีต่อชาติ ศาสนา และพระมหากษัตริย์ ด้วยเหตุนี้จึงสมควรที่พวกเราจะได้รับสิทธิ หน้าที่ เสรีภาพ และความยุติธรรมเช่นเดียวกับประชาชนชาวไทยทั่วไป โดยเฉพาะอย่างยิ่งสิทธิและหน้าที่ในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ เพื่อผืนแผ่นดินอาศัยและชุมชนของเราที่ตั้งอยู่ในป่าและต้นน้ำลำธารจะดำรงอยู่ได้อย่างยั่งยืน อันจะเป็นประโยชน์สำหรับเราและประเทศโดยส่วนรวม

[1] ปกาเกอะญอ เป็นคำที่ชาวกะเหรี่ยงเรียกตัวเอง แปลว่า มนุษย์
[2] ปิ่นแก้ว เหลืองอร่ามศรี ภูมิปัญญานิเวศวิทยาชนพื้นเมือง ศึกษากรณีชุมชนกะเหรี่ยงในป่าทุ่งใหญ่นเรศวร โครงการฟื้นฟูชีวิตและธรรมชาติ 2539
[3] ข้อมูลจากเครือข่ายปกาเกอะญอเพื่อวัฒนธรรมและสิ่งแวดล้อม 2542
[4] ประกาศ ณ บริเวณป่าต้นน้ำ วัดหลวงขุนวินห้วยเคาะ - ขุนวิน อ.แม่วาง เชียงใหม่วันพฤหัสบดีที่ ๑๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๔๒

ผ่อนพักตระหนักรู้

ผ่อนพักตระหนักรู้

คำอธิบาย ให้ผู้เข้าร่วมนอนราบกับพื้น ไม่ต้องใช้หมอนหนุนจะได้ผลดี สามารถอ่านอย่างช้าๆไปพร้อมๆกับบทเพลงบรรเลงที่เรียบง่ายและสงบ เช่น เสียงขลุ่ย หรือเพลงสำหรับการทำใจให้สงบ หรือดนตรีเชิงนิวเอจ

ขอให้เราค่อยๆหย่อนกายลงนอนราบกับพื้น ปล่อยให้ส่วนต่างๆของร่างกายผ่อนคลาย และทิ้งน้ำหนักลงอย่างเป็นธรรมชาติ ไม่ต้องฝืน ไม่ต้องเกร็ง ปล่อยให้โลกรองรับเอาตัวของเราไว้ แล้วค่อยๆหลับตา สูดลมหายใจเข้าลึกๆและอ่อนโยน หายใจเข้าออก รับรู้การดำรงอยู่ของลมหายใจ ดังสายธารน้อยของชีวิตที่ไหลเอื่อยเรื่อยมาจวบจนเวลานี่


การเดินทางของชีวิตดำเนินไปตามจังหวะธรรมชาติ ก้าวย่างแต่ละก้าวของเราล้วนมีความหมาย ลมหายใจเข้าออกแต่ละห้วงของเรา เรียงร้อยเรื่องราวต่างๆในชีวิต ดังการเดินทางของสายธาร ที่ไหลลงมาจากยอดเขาสูงใหญ่ เก็บเกี่ยวเรื่องราวต่างๆมากมายในการเดินทาง จนกลายมาเป็นแม่น้ำใหญ่ ที่พร้อมจะหลอมรวมกับทะเลกว้าง

ในการเดินทางของชีวิต ย่อมต้องมีช่วงเวลาของการผ่อนพัก การหยุดนิ่ง สงบรำงับ ทั้งร่างกายและจิตใจ เพื่อตระหนักรู้ถึงการดำรงอยู่ของธรรมชาติดั้งเดิมภายใน และการคลี่คลายของเรื่องราวทั้งหลาย ผู้คนและสิ่งต่างๆที่เกี่ยวข้องในข่ายใยของชีวิตนี้

การผ่อนพักที่แท้จริงมีค่ายิ่งสำหรับการเดินทางที่ดูเหมือนจะไม่มีที่สิ้นสุด การหยุดเป็นส่วนหนึ่งของการเดินทางครั้งนี้ การหยุดพักเป็นสะพานเชื่อมหรือรอยต่อที่สำคัญของการเดินทาง เพื่อว่าก้าวย่างในภายหน้า จะเป็นไปอย่างมั่งคงและสันติ เปี่ยมด้วยพลังแห่งการเรียนรู้และความรัก การผ่อนพักนี้เป็นทั้งการสำรวจเพื่อรับรู้ถึงความสง่างามของการมีชีวิตอยู่ และรับรู้ถึงความงดงามของการเป็นมนุษย์ และยังหล่อเลี้ยงเมล็ดพันธุ์ของความตื่นรู้และความดีงามนี้ด้วยหยดน้ำแห่งความกรุณา

ตอนนี้ ขอให้เราค่อยๆหลับตาลงอย่างอ่อนโยน รับรู้ถึงการดำรงอยู่ของลมหายใจเข้าออก ในแต่ละปัจจุบันขณะ

การดำเนินไปของปัจจุบันขณะเป็นความมหัศจรรย์ของชีวิต ขอให้เราบ่มเพาะความรู้สึกอิ่มเอม ความพอใจและเป็นสุขให้เกิดขึ้นพร้อมๆกับการรับรู้ปัจจุบันขณะในลมหายใจแต่ละห้วงนี้ เป็นสันติภาวะที่เราค้นพบในซอกหลืบเล็กๆของชีวิตนี้

ปัจจุบันขณะที่ดำรงอยู่ในลมหายเข้าออกนี้ เปรียบได้ดังรางวัลอันล้ำค่าของชีวิต เพราะเป็นโอกาสให้เราได้กลับมาสู่ธรรมชาติที่แท้จริงภายในของเราเอง เป็นโอกาสที่เราจะสร้างมิตรภาพและส่งผ่านความเอื้ออาทรให้กับตัวเราเอง ตัวเราที่มักถูกละเลยและถูกฉุดกระชากลากไปด้วยภาระกิจหน้าที่การงานอันยุ่งเหยิงในแต่ละวัน

ขอให้เรารับรู้การดำรงอยู่ของลมหายใจเข้าออก ที่ดำเนินไปอย่างเป็นเช่นนั้นเอง ดำเนินไปได้ด้วยเหตุปัจจัยต่างๆอย่างเคลื่อนตัวและคลี่คลายในความลี้ลับของชีวิต

หายใจเข้าลึก…..หายใจออกยาว…..และผ่อนคลาย ลมหายใจของเราเปรียบได้กับสายน้ำที่ไหลเอื่อยอย่างไม่เคยแห้งเหือด ตราบเท่าที่เรายังคงมีชีวิตอยู่นี้ ชีวิตเราได้รับการหล่อเลี้ยงอยู่ด้วยลมหายใจแต่ละห้วง ลมหายใจแต่ละห้วงมีวามสดใหม่เสมอ เราไม่สามารถสูดลมหายใจเดิมเข้าไปได้

ลมหายใจแต่ละห้วงที่เดินทางผ่านร่างกายเรา ทั้งเข้าและออกนี้ เป็นลมหายใจเดียวกันกับลมหายใจของสรรพสิ่ง เราต่างแบ่งปันลมหายใจอันเดียวกันนี้ เป็นลมหายใจของต้นหญ้า ต้นไม้น้อยใหญ่ กอบัว ทุ่งหญ้ากว้าง ก้อนหิน เม็ดทราย ท้องฟ้า ก้อนเมฆ ท้องทะเลและสิ่งมีชีวิตน้อยใหญ่ทั้งหลาย ล้วนแบ่งปันลมหายใจเดียวกันนี้อยู่

ขอให้เราได้ใช้โอกาสในแต่ละปัจจุบันขณะ อุทิศให้กับการรับรู้ถึงการดำรงอยู่ของลมหายใจนี้อย่างเต็มเปี่ยม ราวกับว่าเราได้นั่งลงอยู่ริมลำธารสายเล็กๆสายหนึ่ง เพื่อพิจารณาความงามในความเคลื่อนไหวอย่างสงบเย็นและไม่ขาดสายของลำธารเล็กๆเส้นนี้ เรารับรู้อย่างสงบด้วยความชื่นชนอย่างยาวนาน ราวกับว่ากาลเวลาเป็นนิรันดร์ ไม่ต้องทำการวิเคราะห์ หรือวิพากษ์วิจารณ์ใด ปล่อยให้การรับรู้เป็นไปอย่างตรงไปตรงมา อย่างธรรมดา ธรรมดา รับรู้อย่างเฉยๆถึงสภาวะอันปกติของลมหายใจแต่ละห้วง

ลมหายใจแต่ละห้วงที่เรารับรู้ในแต่ละปัจจุบันขณะนี้ เชื่อมโยงชีวิตกับโลกเอาไว้อย่างแยกจากกันไม่ออก เป็นปฏิสัมพันธ์ที่ต่อเนื่องไม่ขาดสาย ตราบใดที่ร่างกายเรายังมีชีวิตอยู่ ร่างกายนี้มหัศจรรย์ ลมหายใจดำเนินไปได้ด้วยตัวเองอย่างไม่ขึ้นต่อความคิดอ่านใดๆของเรา อยู่เหนือการควบคุมของความคิด เราไม่ได้เป็นนายมีอำนาจเหนือลมหายใจหรือเหนือร่างกายนี้ ตรงกันข้าม ชีวิตเราขึ้นอยู่กับลมหายใจไม่มีสิทธิ์เลือก ลมหายใจนี้ศักดิ์สิทธิ์เพราะเป็นผู้ให้ชีวิตและให้พลังในการดำเนินชีวิตต่อไป

ร่างกายนี้ก็เช่นกัน ขอให้เรารับรู้ถึงการดำรงอยู่ของร่างกายนี้ด้วยความอ่อนโยนและเอื้ออาทร ร่างกายนี้เปรียบดังวิหารอันศักดิ์สิทธิ์ที่เอื้อเฟื้อพื้นที่ให้เราได้ดำรงชีวิตอยู่ และเพื่อการเติบโตด้านจิตวิญญาณ ร่างกายทุกส่วนล้วนมีชีวิตและศักดิ์สิทธิ์ เป็นส่วนหนึ่งของธรรมชาติ และดำเนินไปตามท่วงทำนองของธรรมชาติ

ขอให้เรารับรู้การดำรงอยู่ของร่างกายนี้โดยเริ่มจากปลายเท้า รับรู้ความรู้สึกที่เกิดขึ้นบริเวณปลายเท้า นิ้วเท้าแต่ละนิ้ว ค่อยๆไล่มาบริเวณฝ่าเท้า ส้นเท้า เท้าคู่นี้เอง เป็นเท้าที่เราเคยบรรจงก้าวย่างก้าวแรกของชีวิตอย่างกล้าหาญแม้จะทุลักทุเล เมื่อสมัยที่เราอายุในขวบแรกๆของชีวิต เป็นก้าวแรกที่พ่อแม่ของเราเรียนรู้ถึงความมหัศจรรย์ของชีวิต เท้านี้เป็นเท้าที่ใช้ย่ำเดินมายาวนานตลอดระยะเวลาการเดินทางของชีวิตมาจวบจนทุกวันนี้ นับแสนล้านก้าวที่เต็มไปด้วยเรื่องราวและการเรียนรู้

เวลาเรานำจิตใจของเราไปรับรู้เรื่องราวและความเป็นไปของร่างกายนี้ เป็นการกระทำที่คล้ายกับการตรวจร่างกายโดยเครื่องแสกนในโรงพยาบาล ผิดกันตรงที่เราใช้จิตใจไปสอดส่องดูแลและรักษาร่างกายของเราได้เองด้วย ร่างกายมีฐานะเป็นเพื่อนคู่หูของใจ แต่ก็มักถูกละเลยอยู่เสมอ เราอาจคิดไปว่า จิตเป็นนาย กายเป็นบ่าว จิตมีอำนาจควบคุมร่างกายและนำพาร่างกายนี้ไปยังที่ต่างๆ แต่ในความเป็นจริงแล้วหาได้เป็นเช่นนั้นไม่ จิตและกายเป็นดั่งคู่ขวัญที่ครองชีวิตร่วมกันมาอย่างพึ่งพาอาศัยและเท่าเทียม

ขอให้เราประคองการรับรู้ถึงปัจจุบันสภาวะของร่างกายต่อไป พร้อมๆกับส่งความปรารถนาดีให้กับร่างกายนี้ในฐานะที่เป็นผู้ให้

ขอให้เรารับรู้ความรู้สึกที่ข้อเท้า พิจารณาดูว่ามีความรู้สึกตึงเครียด หรืออาการติดขัดอย่างไร มีพลังชีวิตไหลผ่านได้ดีไหม?

แล้วค่อยๆประคองการรับรู้ว่ายังบริเวณน่อง หัวเข่า ต้นขา รับรู้ความรู้สึกทั้งหลายที่เกิดขึ้นในบริเวณนี้ พร้อมกับตามลมหายใจเข้าออก เข้าลึกๆ ออกยาวๆ และผ่อนคลาย พร้อมกับส่งความปรารถนาดีและรอยยิ้มที่อ่อนโยนของเราให้กับร่างกายบริเวณนี้ ผ่อนคลาย…

แล้วค่อยๆประคองการรับรู้มายังบริเวณสะโพกและเอว เป็นบริเวณที่เราใช้นั่ง รับน้ำหนักของร่างกายส่วนบน รับรู้ความรู้สึกทั้งหลายที่เกิดขึ้นบริเวณนี้ พร้อมกับตามลมหายใจ เข้าลึก ออกยาวและผ่อนคลาย พร้อมกับส่งความปรารถนาดีและรอยยิ้มที่อ่อนโยนของเราให้กับร่างกายบริเวณนี้ ผ่อนคลาย…
แล้วค่อยๆประคองการรับรู้มายังบริเวณหน้าท้อง ที่เคลื่อนไหวขึ้นและลง พองและยุบตามลมหายใจ รับรู้ความเป็นไปของอวัยวะภายในต่างๆ รับรู้ความรู้สึกทั้งหลายที่เกิดขึ้นบริเวณนี้ พร้อมกับตามลมหายใจ เข้าลึก ออกยาวและผ่อนคลาย พร้อมกับส่งความปรารถนาดีและรอยยิ้มที่อ่อนโยนของเราให้กับบริเวณนี้ ผ่อนคลาย…

แล้วค่อยๆประคองการรับรู้มายังบริเวณหน้าอกและปอด ที่ทำหน้าที่ขัดฟอกอากาศและแลกเปลี่ยนพลังงานระหว่างเราและโลก รับรู้ความรู้สึกและอาการเคลื่อนไหวพองยุบตามลมหายใจ รับรู้ความรู้สึกทั้งหลายที่เกิดขึ้นบริเวณนี้ พร้อมกับตามลมหายใจเข้าออก เข้าลึกๆ ออกยาวๆ และผ่อนคลาย ส่งความปรารถนาดีและรอยยิ้มอันอ่อนโยนของเราให้กับร่างกายบริเวณนี้ และผ่อนคลาย…

แล้วค่อยๆประคองการรับรู้มายังบริเวณหัวใจ สถานที่อันศักดิ์สิทธิ์ ที่ที่กระบวนการเรียนรู้และการซึมซับอารมณ์ความรู้สึกทั้งหลายเกิดขึ้น หัวใจทำหน้าที่มากกว่าเป็นเพียงเครื่องสูบฉีดเลือด เพราะเป็นพื้นที่แห่งปัญญาอารมณ์ จังหวะการเต้นของหัวใจเป็นจังหวะเดียวกันกับที่เราได้ยิน ตอนที่เราอยู่ในครรภ์ของแม่ หายใจ รับรู้ความรู้สึกทั้งหลายที่เกิดขึ้นบริเวณนี้ พร้อมกับตามลมหายใจเข้าออก เข้าลึกๆ ออกยาวๆ และผ่อนคลาย ส่งความปรารถนาดีและรอยยิ้มอันอ่อนโยนของเราให้กับร่างกายบริเวณนี้ และผ่อนคลาย…
แล้วค่อยๆประคองการรับรู้มายังบริเวณแผ่นหลังด้านบน บริเวณสะบัก…และบ่า รับรู้ความรู้สึก ทั้งหลายที่เกิดขึ้นบริเวณนี้ ความรู้สึกตึงเครียด หรืออาการติดขัดของกล้ามเนื้อ พร้อมกับตามลมหายใจเข้าออก เข้าลึกๆ ออกยาวๆ และผ่อนคลาย ส่งความปรารถนาดีและรอยยิ้มอันอ่อนโยนของเราให้กับร่างกายบริเวณนี้ และผ่อนคลาย…

แล้วค่อยๆประคองการรับรู้มายังบริเวณลำคอ หลอดลมและกล่องเสียง ที่ที่เราส่งเสียงร้องเสียงแรกของชีวิต และสื่อสารความรู้สึกนึกคิดทั้งหลายออกมาเป็นคำพูด รับรู้ความรู้สึกทั้งหลายที่เกิดขึ้นบริเวณนี้ พร้อมกับตามลมหายใจเข้าออก เข้าลึกๆ ออกยาวๆ และผ่อนคลาย ส่งความปรารถนาดีและรอยยิ้มอันอ่อนโยนของเราให้กับร่างกายบริเวณนี้ และผ่อนคลาย…

แล้วค่อยๆประคองการรับรู้มายังบริเวณใบหน้า สำรวจอาการตึงเครียดตามริมฝีปาก กราม ตา บริเวณระหว่างคิ้ว หน้าผาก ใบหู รับรู้ความรู้สึกทั้งหลายที่เกิดขึ้นบริเวณนี้ พร้อมกับตามลมหายใจเข้าออก เข้าลึกๆ ออกยาวๆ และผ่อนคลาย ส่งความปรารถนาดีและรอยยิ้มอันอ่อนโยนของเราให้กับร่างกายบริเวณนี้ และผ่อนคลาย…

แล้วค่อยๆประคองการรับรู้มายังบริเวณศีรษะด้านบน ที่ที่สมองของเรารับรู้และประมวลข้อมูลที่ผ่านเข้ามาในชีวิตตลอดเวลา รับรู้ความรู้สึกทั้งหลายที่เกิดขึ้นบริเวณนี้ พร้อมกับตามลมหายใจเข้าออก เข้าลึกๆ ออกยาวๆ และผ่อนคลาย ส่งความปรารถนาดีและรอยยิ้มอันอ่อนโยนของเราให้กับร่างกายบริเวณนี้ และผ่อนคลาย…

การเดินทางของชีวิตนั้นยาวนานนัก ชีวิตเรามีมาแต่ก่อนที่เราจะเข้ามาจุติในท่องแม่เสียอีก นานมาแล้ว เราเคยดำรงอยู่อย่างเรียบง่ายอย่างชนเผ่า ที่สะสมน้อย แก่งแย่งแข่งขันน้อย เบียดเบียนคนอื่นและโลกน้อย เราเคยดำรงอาศัยอย่างเป็นชุมขนและครอบครัวใหญ่ เรื่องเล่าถึงตำนานบรรพบุรุษและกำเนิดโลกที่ผู้เฒ่าผู้แก่มักเล่านั้นยังคงแว่วอยู่หู พร้อมๆกับเสียงหัวเราะของเด็กๆ เรามีทุ่งกว้างใหญ่ไพศาลที่เหมือนลานใหญ่หน้าบ้าน ที่เราตื่นขึ้นมามองทุกเช้าตรู่อย่างคุ้นตา มีผืนฟ้าและดวงดาวเป็นผ้าห่มผืนใหญ่ มีผืนดินและหญ้านุ่มเป็นเตียง กลิ่นควันไฟโชยผ่านมากับสายลมเป็นช่วงๆ แล้วเราก็ผลอยหลับไปอีกครั้งหนึ่ง…

เมื่อย้อนเวลากลับไปอีกหน่อย ตอนนั้น เราคือสัตว์เซลเดียวที่เรียกว่า แบคทีเรีย เป็นสิ่งมีชีวิตชนิดแรกของโลก เรามีครอบครัวแบคทีเรียใหญ่มาก ญาติพี่น้องเรากระจัดกระจายอยู่ในทุกหนทุกแห่ง เราเป็นส่วนหนึ่งของประวัติศาสตร์ของธรณีและสิ่งมีชีวิตยุคหลังๆ เราคือบรรพบุรุษของมนุษยชาติ กำเนิดในท้องทะเล เพราะแม้ทุกวันนี้ น้ำตาและหยาดเหงื่อของเรายังคงมีความเค็มของทะเล

เราเคยเป็นก้อนเมฆ เบาหวิว ที่ล่องลอยไปยังที่ต่างๆของโลก เราซึมซับเรื่องราวของผืนแผ่นดินและฟ้าเอาไว้ในการเดินทาง ปุยนุ่นสีขาวคือร่างกายของเราที่เคลื่อนไหวไปตามกระลมที่พัดเปลี่ยนหมุนเวียนไปอย่างไม่มีที่สุดสิ้น

และเราก็เป็นหยาดฝนหยาดแรกของฤดูฝน สดใสเป็นประกาย สะท้อนระยับแดดสีทองบนท้องฟ้า เรานำพาเอาความชุ่มชื่นมาฝากผืนแผ่นดิน ยามร่วงหล่นลงมาจากฟ้า เราทักทายกับยอดไม้ที่เหยียดยืนเสียดฟ้า รอคอยการมาถึงของเรา เมื่อถึงพื้นดิน เราก็เริ่มการเดินทางของหยาดน้ำ ร่วมกับหยดน้ำหยดอื่นๆ รวมกันเป็นสายธารน้อยๆ ที่ค่อยๆไหลรินไปหลอมรวมกับสายธารอื่นๆเป็นแม่น้ำ พอเป็นแม่น้ำที่ใหญ่ขึ้น การเดินทางเราก็ค่อยเป็นค่อยไปอย่างไม่รีบร้อน ในคืนอันสงบ ดวงจันทร์จะโผล่มาทักทาย และขอใช้ความเรียบใสของเราแทนกระจกเพื่อเผยความงามของตน

เรายังเคยเป็นก้อนหินและเม็ดทรายที่นอนแน่นิ่ง สะดับฟังเรื่องราวของผืนดินและดวงดาวอย่างหลงไหล เก็บเกี่ยวตำนานแห่งการแปรเปลี่ยนของผืนพิภพและการก่อเกิดของสิ่งมีชีวิตทั้งหลาย

ตอนนี้ เราจะย้อนรอยกลับไปยังจุดกำเนิดของเรา นั่นคือความว่างเปล่าอันยิ่งใหญ่ เราคือความว่างเปล่านี้ ก่อนที่จะเกิดสรรพสิ่งใดๆ ก่อนที่จะมีดวงตะวันและดวงดาวทั้งหลาย เราคือสุญญากาศที่ลอยเคว้งคว้างท่ามกลางความมืดมิดแห่งจักรวาล และรอคอยการเกิดขึ้นของสิ่งทั้งหลาย เราคือความว่างเปล่านี้ และความว่างเปล่าอันยิ่งใหญ่นี้ยังคงดำรงอยู่ในเรา ทั้งในร่างกายและจิตใจ เป็นทั้งหมดแห่งปัจจุบันขณะที่ดำเนินมาในลมหายใจเข้าออกนี้.

กระบวนการเรียนรู้สู่จิตสำนึกนิเวศวิทยา

กระบวนการเรียนรู้เชิงนิเวศวิทยาแนวลึก เพื่อการปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์

การเรียนรู้เพื่อให้เกิดการปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์หรือวิธีคิดที่แท้จริงจนถึงขนาดที่มีผลต่อวิถีชีวิต ความรู้สึกนึกคิด และพฤติกรรมนั้นจำเป็นต้องให้คุณค่ากับตัวกระบวนการเรียนรู้ในทุกๆด้าน ทั้งร่างกาย ความรู้สึก การใช้จินตนาการ การภาวนา และการรับรู้ญาณทัศนะ ที่น่าสนใจคือ การเรียนรู้นี้ไม่ใช่เป็นเรื่องเกี่ยวกับเรื่องราวปัญหาสังคมและสิ่งแวดล้อมภายนอก แต่เป็นการเรียนรู้จักตัวเองอย่างลึกซึ้ง และความสัมพันธ์ที่ตัวเองมีต่อธรรมชาติและสังคมโลก เรียนรู้ผลกระทบที่ชีวิตเรามีต่อชีวิตอื่นอย่างขึ้นต่อกัน เรียนรู้ในการมองเห็นคุณค่าและความงามของชีวิตและธรรมชาติ เรียนรู้จักทุกขสัจจ์ของระบบนิเวศ เป็นต้น


เนื่องจากกิจกรรมการเรียนรู้นิเวศวิทยาแนวลึกนั้นมีหลากหลาย ที่นักคิดนักกิจกรรมหลายคนพยายามคิดค้นมาใช้กับกระบวนการจัดการศึกษาเชิงนิเวศแนวลึก ที่สำคัญได้แก่ นักนิเวศแนวลึกอย่างโจแอนนา เมซี่ (Joanna Macy) จอห์น ซีด (John Seed) เป็นอทิ ในที่นี้จะขอยกเอาหลักการและตัวอย่างบางตัวอย่างเพื่อเป็นกรณีศึกษาและเผื่อว่าจะเป็นประโยชน์กับผู้สนใจนำไปใช้

นอกจากนี้ การเรียนรู้เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นในระดับปัจเจกและชุมชน การสื่อสาร โดยเฉพาะการรับฟังอย่างลึกซึ้ง จึงเป็นทักษะสำคัญของการเรียนรู้ ดังที่เดวิด โบห์ม ได้ช่วยถอดรหัสธรรมชาติของความคิด การสื่อสารและสนทนาที่สร้างให้เกิดความรู้ร่วมกันของกลุ่ม ซึ่งสอดคล้องกับหลักการพื้นฐานของความร่วมไม้ร่วมมือในกระบวนทัศน์ จึงขอยกมานำเสนอไว้ในที่นี้ด้วย

ตั้งคำถามแบบภูมินิเวศ
คำอธิบาย ใช้ในกิจกรรมที่ต้องการให้ผู้เข้าร่วมได้สำรวจตรวจตราชีวิตของตัวเองว่าสัมพันธ์และมีผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมอย่างไร

เรื่องราวของเพื่อนรอบข้าง สิ่งที่เราพึ่งพาทั้งหลายมีที่ไปที่มาอย่างไร เช่น ไฟฟ้าที่ใช้มาจากเขื่อนไหน สร้างมาอย่างไร มีใครที่ต้องสละชีวิตบ้างเพื่อความสะดวกสบายของเรา ขอให้เราจินตนาการให้เห็นภาพที่เชื่อมโยงอยู่กับชีวิตเรา จินตนาการเป็นทางออกของวิกฤติสิ่งแวดล้อม จินตนาการช่วยให้เราสามารถทะลุทลวงกำแพงคอนกรีตของห้องนี้ออกไปสู่ร่างกายใหญ่ของเรา เรามักเข้าใจว่าความรู้ทางวิทยาศาสตร์เกิดจากเหตุผล แต่ความคิดเชิงเหตุผลมีธรรมชาติเป็นเส้นตรง แห้งแล้งและไร้ชีวิตชีวา จินตนาการ (Visual imagination) เป็นที่มาของความรู้วิทยาศาสตร์ด้วย ขอให้ตั้งคำถามว่าน้ำที่เราดื่มเพื่อหล่อเลี้ยงชีวิต ให้ร่างกายเรามีชีวิตอยู่ได้นี้มาจากไหน คนเมืองใหญ่ดื่มน้ำจากขวดน้ำ ไม่ได้ดื่มน้ำจากลำธารหรือน้ำฝนที่กรองไว้ยามฝนหลากเหมือนหัวเมือง


ตอนนี้ถามต่อไปอีกคำถามว่า น้ำที่เราดื่มและอยู่ในร่างกายและชีวิตของเรานั้นมีเรื่องราวการเดินทางอันยาวไกลอย่างไร? มาจากสายน้ำใด เธอไหลมาจากที่ใด เธอมาเชื่อมโยงตัวเรากับเทือกเขาสูงเสียดฟ้า เราคือเทือกเขานั้น เราคือสายฝนที่ร่วงหล่นตามแรงปรารถนาของก้อนเมฆ หรือเราคือน้ำใต้ดิน คือชีวิตแห่งการเดินทางอย่างลี้ลับที่ไม่มีใครมองเห็น เรากำลังได้รับภัยคุกคามอย่างหนักหน่วง เราถูกสูบขึ้นมาใช้งานอย่างไม่มีที่จำกัด น้ำฝนที่น้อยนิดไม่สามารถซึมกลับลงมาได้ทัน สารเคมีจากการเกษตรไหลลงมานับร้อยนับพันชนิด เรากำลังจะตายด้วยน้ำเสียที่โรงงานอุตสาหกรรมปั๊มอัดลงมาเป็นสารพิษโลหะหนัก หากชีวิตของน้ำใต้ดินอย่างเรารับสิ่งเหล่านี้ไม่ได้แล้ว สิ่งมีชีวิตอื่นๆก็คงรับไม่ได้เช่นกัน ต้องเจ็บป่วยล้มตายกันไม่น้อยทีเดียว เราทุกคนคือนักสิ่งแวดล้อม เพราะสิ่งแวดล้อมอยู่ในตัวเรา เรามีความสัมพันธ์กับป่าต้นน้ำและชุมชนต้นน้ำอย่างปฏิเสธไม่ได้

ตั้งคำถามถึงขอบเขตของร่างกายและจิตใจ
คำอธิบาย ใช้อ่านให้ผู้เข้าร่วมฟัง และพิจารณาขอบเขตของร่างกาย ซึ่งแท้ที่จริงไม่สามารถแยกออกจากโลกได้ กิจกรรมนี้สามารถใช้ดนตรีประกอบเบาๆได้ ผู้เข้าร่วมสามารถนั่งหรือเลือกที่จะนอนราบลงกับพื้นได้

ขอบเขตของร่างกายนี้อยู่ที่ใด สิ้นสุดที่เนื้อหนังที่ห่อหุ้มกระดูก เส้นเลือด และอวัยวะภายในนี้หรือเปล่า ขอให้เราหยุดหายใจสักครู่…(๑ นาที)


เราหยุดหายใจแล้วรู้สึกอย่างไร หากจะลองพิจารณาให้ลึกลงไป มองให้ลึกและละเอียดถี่ถ้วน กำหนดความรู้สึกให้เห็นความเคลื่อนไหว เราจะเห็นว่าร่างกายนี้มีการแลกเปลี่ยนถ่ายเทสสารและพลังงานตลอดเวลา ไม่ว่าเราจะตื่นหรือหลับ เราหายใจเข้าเอาอากาศที่มีอ๊อกซิเจน ไนโตรเจน และก๊าซอื่นๆเข้าไปตลอดเวลา รวมทั้งชีวิตน้อยๆคือจุลินทรีย์ในอากาศ เรามาลองพิจารณาลมหายใจเข้าออกของตัวเองดู ลมหายใจแต่ละลมหายใจเป็นลมหายใจที่ใหม่เสมอ ไม่เช่นนั้นเราจะอยู่ไม่ได้ แต่ละลมหายใจไม่เคยเหมือนเดิม มีเรื่องราวเป็นของตัวเอง ลมหายใจออกของเราเป็นลมหายใจเข้าของต้นไม้และพืชน้อยใหญ่ เป็นชีวิตที่เกี่ยวโยงกัน เป็นลมหายใจที่พัดผ่านมาแต่ใกล้แต่ไกลตามแต่เรื่องราวที่มาของเขา ภาพรวมของการแลกเปลี่ยนถ่ายเทลมหายใจนี้ซับซ้อนกว่าที่เราจะสามารถจินตนาการได้ถึง

ท้องทะเลก็หายใจ เวลานึกถึงการผลิตออกซิเจน เรามักไปคิดถึงต้นไม้หรือป่า จริงๆแล้วท้องทะเลหายใจและให้ออกซิเจนมากกว่าใครอื่น จุลินชีพหรือสิ่งมีชีวิตที่เรามองไม่เห็นในทะเลทำหน้าที่ผันเปลี่ยนคาร์บอนไดออกไซด์มาเป็นออกซิเจน ชีวิตของเราและชีวิตของทะเล แม่น้ำและป่าเป็นชีวิตเดียวกัน

ร่างกายนี้ฉลาด คือทำหน้าที่หายใจโดยไม่ต้องใช้ความคิด ไม่ต้องใช้หลักปรัชญาหรือสูตรคณิตศาสตร์สมการอะไรเลย ไม่ต้องอาศัยหลักศีลธรรมจริยธรรมด้วย คือไม่ขึ้นต่อเหตุผล หายใจเพราะเป็นธรรมชาติของชีวิต เป็นความถูกต้องชอบธรรมในตัวเอง ธรรมชาติก็ทำหน้าที่ของตัวเอง และผลของมันก็ช่วยส่งเสริมให้ชีวิตอื่นได้รับประโยชน์ไปด้วย

ที่ไม่ได้รับผลประโยชน์ก็มี คือได้รับผลทางลบ ซึ่งก็เป็นธรรมดาของธรรมชาติ แต่ประเด็นสำคัญคือ ชีวิตแต่ละชีวิตดำรงอยู่อย่างพึ่งพาอาศัยกันและกัน ไม่มีใครใหญ่กว่าอะไร หรือมีค่ามากกว่าอะไร เป็นคนละเรื่องกับความสามารถในการทำลายและควบคุม มนุษย์มีความสามารถในการควบคุม ทำลายและสร้างสรรค์ แต่เรากำลังควบคุมและทำลายมากกว่าสร้างสรรค์ ด้วยความไม่รู้ว่าจริงๆแล้วเรากำลังทำลายตัวเองเพื่อแลกกับความสนุก สะดวกสบาย ความร่ำรวยทางวัตถุ และอำนาจ ความคิดที่ว่าตัวเรานี้มีอยู่อย่างที่เราควบคุมกำหนดมันได้นั้นเป็นมายาคติ ลมหายใจของเราเองเรายังควบคุมไม่ได้เลย แล้วเมื่อถึงคราวที่ลมหายใจจะหมดไป เราก็ยังไม่สามารถควบคุมให้มันดำเนินต่อได้ ลมหายใจสุดท้ายนั้นจะมาถึงเราในที่สุด อย่างที่เราไม่สามารถวางแผนได้ กำหนดวันเวลาลงในปฏิทินได้ พอถึงเวลามันก็หมดลมลงไปอย่างนั้น เราควบคุมไม่ได้ ซื้อไม่ได้ อาจจะต่อได้แต่ก็ไม่นาน ขอให้เรามอบรอยยิ้มและความรู้สึกขอบคุณชื่นชมลมหายใจแต่ละห้วงของเราที่ทำให้เราดำรงชีวิตนี้อยู่ได้

ทั้งหมดนี้หมายความว่า เราควบคุมธรรมชาติภายในได้ เราควบคุมธรรมชาติภายนอกได้ แต่จะดำเนินชีวิตอย่างสอดคล้องและเกื้อกูลได้อย่างไรเป็นคำถามที่สำคัญ การกระทำทุกการกระทำมีผลกระทบทางนิเวศทั้งนั้น การซื้อของแต่ละชิ้น การเลือกวิธีการเดินทาง การใช้น้ำ การอยู่การกิน การใช้ไฟ ทั้งหมดนี้มีนัยยะทางนิเวศ มีนัยยะว่าเราดูแลเกื้อกูลหรือเบียดเบียนโลกมากน้อยเพียงใด ปัญหาอยู่ตรงที่ว่าเรามีจินตนาการและการรับรู้เท่าทันเพียงพอหรือไม่ เรารู้สึกห่วงใยต่อสุขภาวะของระบบนิเวศในฐานะร่างกายของเราหรือไม่ เราไม่สามารถปล่อยให้งานทางสิ่งแวดล้อมเป็นหน้าที่ของผู้เชี่ยวชาญ นักสิ่งแวดล้อม หรือเจ้าหน้าที่กรมสิ่งแวดล้อมอีกต่อไป เพราะไม่พอและไม่ทันการณ์ ถ้าเรายังไม่รู้สึกว่าเป็นเรื่องเร่งด่วนพอที่จะลงมือกระทำการเอง นั่นหมายถึงหายนะของมนุษย์จะเกิดขึ้นเร็วขึ้นและรุนแรงขึ้นอย่างชนิดที่เกินกว่าเราจะจินตนาการได้ถึง

นิเวศจิตวิทยา

จิตวิทยาเชิงนิเวศ (Ecopsychology)

การนำเสนอหลักการของนิเวศแนวลึก มิใช่เป็นการนำเสนอเพียงหลักปรัชญาที่เน้นความแม่นยำถูกต้องทางตรรกศาสตร์ ตรงกันข้าม นิเวศวิทยาแนวลึกมองว่าการเปลี่ยนแปลงในระดับมโนสำนึกจะเกิดขึ้นได้ในระดับที่ลึกลงไปถึงระดับจิตใจ จากการผ่านประสบการณ์ตรงชุดใดชุดหนึ่งที่มีนัยสำคัญพอสำหรับบุคคลในการเข้าถึงความเข้าใจใหม่ ดังที่อาร์เน เนสได้กล่าวไว้อย่างชัดเจนว่า

ความเอื้ออาทรจะไหลรินอย่างเสรีหาก ”อัตตาตัวตน” นี้ได้รับการเปิดขยายออกและลึกพอที่จะรู้สึกได้ว่าการปกป้องธรรมชาตินั้นเป็นสิ่งเดียวกันกับการปกป้องดูแลตัวเอง…เช่นเดียวกับการที่เราไม่จำเป็นต้องอ้างอิงหลักศีลธรรมจรรยาใดๆในการที่จะหายใจ…ดังนั้นถ้าตัวตนที่กว้างใหญ่ของคุณโอบกอดอีกชีวิตหนึ่งไว้แล้ว คุณก็ไม่จำเป็นต้องมีระบบศีลธรรมใดๆที่จะแสดงออกซึ่งความห่วงใยต่อชีวิตนั้น…คุณห่วงใยในชีวิตตัวเองได้โดยไม่จำเป็นต้องมีแรงกดดันด้านศีลธรรมใดๆมาบีบคั้น…ถ้าตัวตนทางนิเวศของคุณได้รับรู้ความเป็นจริงที่เกิดขึ้น เราก็จะกระทำการและดำเนินชีวิตที่สอดคล้องกับหลักการที่ถูกต้องดีงามทางสิ่งแวดล้อมอย่างเป็นธรรมชาติและสง่างาม
[1]

นิเวศวิทยาแนวลึกในมิติของจิตวิญญาณนั้น คำว่า “ลึก” นั้นหมายถึง ความเข้าใจที่หยั่งลึกล่วงผ่านกระบวนการคิดเชิงเหตุผล และเกิดขึ้นได้จากการผ่านประสบการณ์ตรง รับรู้ถึงคุณลักษณ์ของธรรมชาติที่เรียกว่า อทวิภาวะ(non-duality) หรือความไร้ตัวตนที่แยกออกจากสิ่งอื่น อีกนัยหนึ่ง คือการไปพ้นความคิดแบ่งแยกว่ามีเรามีโลก ทั้งนี้ประสบการณ์ตรงดังกล่าวมีผลในเชิงคุณค่าและจริยธรรมของบุคคล มีผลต่อการปรับเปลี่ยนวิธีคิดและรูปแบบพฤติกรรม ตลอดจนถึงการเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิต ทำนองเดียวกับผู้ที่มีประสบการณ์ทางศาสนาหรือรหัสนัยยะ


เราสามารถมีประสบการณ์ตรงกับตัวตนเชิงนิเวศได้แม้ในกิจกรรมเรียบง่าย สงบและหลอมรวมกายใจให้เป็นหนึ่งเดียว เช่น การเดินท่องไปในพงไพร การว่ายน้ำ พายเรือ หรือแม้แต่การนั่งแกะกระเทียม ดังที่ แกรี่ ชไนเดอร์ กล่าวว่า


การเดินจาริกเข้าไปในในพงไพร มีเป้สะพายหลัง ด้วยการก้าวย่างทีละก้าว ในลมหายใจทีละลมหายใจนั้น ดุจดังอาการกริยาแห่งบรรพชนอันเก่าแก่ ที่กระตุ้นเตือนให้รำลึกถึงภาพและความรู้สึกของการหลอมรวมกายใจเป็นหนึ่งที่ดำรงอยู่กับเราเสมอมา แน่นอนว่าประสบการณ์เหล่านี่ไม่จะเป็นต้องเกิดขึ้นกับนักเดินป่าเท่านั้น หากยังเกิดขึ้นได้กับคนเดินเรือในมหาสมุทร คนแจวเรือในแม่น้ำ คนที่ทำงานอยู่ในสวน หรือแม้แต่คนที่นั่งภาวนาอย่างสงบ ประเด็นอยู่ที่การสัมผัสถึงธรรมชาติอันบริสุทธิ์และไหลเลื่อน และตัวตนแห่งนิเวศที่ใหญ่ออกไป ความศักดิ์สิทธิ์นั้นหมายถึง สิ่งที่จะช่วยให้เราหลุดพ้นออกไปจากตัวตนอันคับแคบและน้อยนิด ไปสู่สภาวะแห่งตัวตนอันยิ่งใหญ่ของสากลจักรวาล


แรงบันดาลใจ ความปลื้มปีติ และความคิดที่แจ่มชัดนั้นไม่จำเป็นต้องได้รับจากสถานที่ศักดิ์สิทธิ์อย่างวัดหรือโบสถ์ และคลายกำลังลงหลังจากเราก้าวย่างออกจากสถานที่แห่งนั้นเท่านั้น ธรรมชาติรกชัฏสามารถเป็นวัดได้ และเป็นเพียงการเริ่มต้นเท่านั้น แม้ว่าประสบการณ์ที่เราได้รับจากสถานที่เหล่านี้จะรู้สึกพิเศษ แต่เราก็ไม่ควรยึดมั่นหวงแหน หรือแม้แต่การละทิ้งการมีส่วนร่วมและความรับผิดชอบทางการเมืองไว้เบื้องหลังแล้วหลีกลี้เพื่อการภาวนาแสวงหาปัญญาณาณอย่างเดียว หากต้องพัฒนาความสามารถในการมองเห็นและการรับรู้ถึงสิ่งที่อยู่รอบๆตัวเรา เช่น พื้นดินที่เปิดกว้าง แปลงเกษตร ท้องถิ่นย่านชานเมือง ความเป็นไปของเมือง เหล่านี้ล้วนเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการมีชีวิตอยู่และการดำรงชีพซึ่งไม่เคยถูกทำลายหรือทำให้สูญเสียความเป็นธรรมชาติไปอย่างสิ้นเชิง รในเวลาที่เราเดินเท้าท่องไปในเมือง หมีป่าสีน้ำตาลผู้ยิ่งใหญ่ ยังคงย่ำเดินไปพร้อมๆกับเรา ปลาแซลมอนยังคงว่ายทวนน้ำ และก้าวย่างไปกับเรา
[2]

ความพยายามแสวงหารูปแบบวิธีการเพื่อการแปรเปลี่ยนจิตสำนึกไปสู่จิตสำนึกเชิงนิเวศนั้นมีผลให้เกิดศาสตร์ใหม่หลายแขนง หนึ่งในนั้นคือจิตวิทยาเชิงนิเวศ (Ecopsychology) ซึ่งเห็นว่า การตั้งคำถามเกี่ยวกับว่า เราคือใคร เติบโตมาอย่างไร ทำไมจึงทุกข์ จะเยียวยารักษาอย่างไร ล้วนเกี่ยวเนื่องกับความสัมพันธ์ที่เรามีต่อโลกอย่างแยกกันไม่ออก และเช่นเดียวกัน สาเหตุของปัญหาสิ่งแวดล้อม วิกฤตการณ์เชิงนิเวศทั้งหลายที่สังคมโลกกำลังเผชิญอยู่ และทางออกนั้นก็มีรากฐานอยู่ในระดับจิตสำนึกของมนุษย์ ขึ้นอยู่กับการให้ความหมาย ภาพลักษณ์ที่มนุษย์กำหนดให้ตัวเองและธรรมชาติ รวมทั้งพฤติกรรมของมนุษย์เป็นสำคัญ
จิตวิทยาเชิงนิเวศเป็นศาสตร์ที่หลอมรวมเอาศาสตร์ด้านนิเวศวิทยาและจิตวิทยาไว้ด้วยกัน เป็นการนำวิธีคิดและแนวทางปฏิบัติจากทั้งฝ่ายจิตวิทยาสมัยใหม่ กระบวนการให้การศึกษาด้านสิ่งแวดล้อม กิจกรรมเพื่อสิ่งแวดล้อมต่างๆ รวมทั้งระบบคุณค่าเชิงนิเวศมาเป็นส่วนหนึ่งของศาสตร์ด้านจิตบำบัด การพัฒนาชีวิตด้านใน และการปรับเปลี่ยนดำเนินชีวิตอย่างมีสุขภาพและสมดุล ทั้งในแง่ของนิเวศวิทยาและจิตวิทยา


ในขณะที่ความคิดความเข้าใจด้านนี้มีอยู่ในภูมิปัญญาดั้งเดิมของชุมชนหรือสังคมที่เคยดำรงชีวิตอยู่อย่างใกล้ชิดธรรมชาติ ของงานเขียนชิ้นแรกๆที่เริ่มใช้คำว่าจิตวิทยาเชิงนิเวศได้แก่

๑. ธีโอดอร์ โรสสัก (Theodore Roszak) เป็นผู้ริเริ่มใช้คำนี้เป็นครั้งแรก หนังสือสองเล่มของเขา เรื่อง The Voice of the Earth (เสียงของแผ่นดิน) และ Ecopsychology (จิตวิทยาเชิงนิเวศ) มีอิทธิผลต่อความเข้าใจในประวัติศาสตร์ ความเป็นมาของช่องว่างที่เกิดขึ้นระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติ และผลที่เกิดขึ้นต่อสภาวะจิตใจด้วย

๒. สตีเว่น ฟอสเตอร์ (Steven Foster) และเมเรดิธ ลิตเติ้ล (Meredith Little) ใช้คำนี้ในงานด้านการจัดการศึกษานิเวศวิทยาแนวลึกภาคสนามเป็นเวลาหลายปีในการพาคนผ่านประสบการณ์ภาคสนามแนวลึกกับธรรมชาติ เพื่อค้นพบความสัมพันธ์ที่มีมาแต่ดั้งระหว่างมนุษย์กับแผ่นดิน หนังสือที่ทั้งสองเขียนออกมาได้แก่ The Book of the Vision Quest และ The Roaring of the Sacred River เป็นต้น

๓. ภูมิปัญญาแห่งชนเผ่าทั้งหลายทั่วโลก แม้ว่าจะไม่ได้ใช้คำเดียวกัน แต่โดยเนื้อหาสาระของระบบคิดนั้นเป็นไปในทางเดียวกันกับจิตวิทยาเชิงนิเวศที่ไม่ได้มองแยกระหว่างกายจิตของมนุษย์กับธรรมชาติ

๔. โรเบิร์ท กรีนเวย์ (Robert Greenway) สอน จิตวิทยาแนวธรรมชาติ (Wilderness Psychology) ที่มหาวิทยาลัยโซโนมา ได้เริ่มหันมาใช้คำว่าจิตวิทยาเชิงนิเวศเช่นกัน

จิตวิทยาเชิงนิเวศมีรากฐานทางความคิด ๓ ประการ ได้แก่


(๑) ธรรมชาติและมนุษย์มีความสัมพันธ์ที่เท่าเทียมและลึกซึ้ง ธรรมชาตินั้นมี ๒ ฐานะคือ ๑. เป็นบ้าน เป็นครอบครัว และเป็นแม่ ๒. ธรรมชาติมีฐานะเป็นตัวเราเองที่กว้างใหญ่ไพศาล กายา คือตัวตนที่ยิ่งใหญ่นี้ของเรา

(๒) มายาคติที่ทำให้มนุษย์แยกตัวออกจากธรรมชาติ และทำให้เกิดความรู้สึกแปลกแยกนี้นำไปสู่หายนะของนิเวศวิทยาของโลกและสังคมมนุษย์เองด้วย มีผลอยู่ในรูปแบบความทุกข์ต่างๆ เช่น ความโศรกเศร้าสิ้นหวังและความรู้สึกแปลกแยกว้าเหว่ของมนุษย์

(๓) การสร้างสัมพันธ์อันดีระหว่างมนุษย์และธรรมชาติจะมีผลต่อการเยียวยาให้กับทั้งสองฝ่าย มนุษย์พึงทำงานกับความทุกข์ ความสิ้นหวังที่เกิดขึ้นกับตนและการทำลายล้างสิ่งแวดล้อมอย่างเผชิญหน้า การบำบัดเชิงนิเวศ (ecotherapy) คือการเยียวยาโลกและตัวเองไปพร้อมๆกัน

ทัศนเชิงนิเวศของเฮนรี่ เดวิด ธอโร กวี นักเขียนและนักธรรมชาตินิยมเป็นตัวอย่างที่ชัดเจนในการมองธรรมชาติว่าเป็นส่วนสำคัญของการดำรงชีวิตอย่างมีพลังและมีความหมาย ความคิดอ่าน งานเขียนของเขาได้สร้างแรงบันดานใจให้กับกระแสสำนึกเชิงนิเวศและขบวนการเคลื่อนไหวทางสิ่งแวดล้อมที่เติบโตก่อรูปหลากหลายในช่วงระยะเวลากว่าร้อยปีที่ผ่านมา เขากล่าวว่า

ข้าพเจ้ามีความเชื่อมั่นในป่าดงพงพี ในทุ่งหญ้า และในยามค่ำคืนซึ่งเมล็ดข้าวโพดแทงรากผลิใบขึ้น[3]...ข้าพเจ้าอยากจะให้คนทุกคนเป็นเหมือนกวางเหล่านั้น คือเป็นส่วนหนึ่งของธรรมชาติ อยากจะให้ร่างกายของเขารำเพยกลิ่นหอมของธรรมชาติออกมา เพื่อเตือนใจให้เรารำลึกถึงดินแดนที่เขาท่องเที่ยวไป...ชีวิตประกอบขึ้นจากความดิบเถื่อน และชีวิตที่มีพลังที่สุด คือชีวิตที่มีความเถื่อนดิบอิสระอยู่ในตัว โดยที่ยังมิได้ยอมหมอบราบคาบแก้วให้กับมนุษย์ การดำรงอยู่ของชีวิตเช่นนี้ย่อมกระตุ้นให้มนุษย์รู้สึกถึงพลังความสดฉ่ำ สำหรับผู้ที่รุดไปเบื้องหน้าไม่หยุดยั้ง กระทำการงานอย่างมานะอดทน ผู้ซึ่งเติบใหญ่อย่างรวดเร็ว และเรียกร้องเอาจากชีวิตอย่างต่อเนื่อง คนเช่นนี้ย่อมจะบรรลุถึงดินแดนใหม่ๆ หรือป่าดงพงพี ซึ่งแวดล้อมอยู่ด้วยทรัพยากรของชีวิต เขาคงจะไต่ขึ้นไปอยู่บนกิ่งก้านอันโน้มลู่ของต้นไม้ป่าดึกดำบรรพ์แน่[4]

ธอโรเชื่อมโยงความเจริญงอกงามของจิตใจมนุษย์กับวิถีชีวิตที่ใกล้ชิดกับธรรมชาติ ราวกับว่าธรรมชาตินั้นสถิตไว้ซึ่งพลังทางจริยธรรมและบทเรียนที่สำคัญต่อชีวิต ซึ่งสังคมเมืองยุคใหม่และกระแสนิยมความก้าวหน้าทันสมัยพึงพิจารณา ทั้งนี้ความงามของชีวิต และความงามของสิ่งที่แวดล้อมชีวิตนั้นมีผลต่ออารมณ์ ความรู้สึกนึกคิดอย่างแยกกันไม่ออก เขากล่าว่า

ถ้าหากให้ข้าพเจ้าเลือกว่าจะอยู่ในละแวกบ้านที่มีสวนสวยที่สุดเท่าที่ศิลปะการจัดสวนของมนุษย์สามารถเนรมิตรขึ้นมาได้ หรือที่ริมหนองน้ำอันอับเฉา ข้าพเจ้าก็คงจะเลือกเอาริมหนองน้ำเป็นแม่นมั่น เพราะในสายตาของข้าพเจ้าแล้วเรี่ยวแรงที่ท่านได้ลงไปในการทำสิ่งเหล่านี้ ช่างเป็นสิ่งที่ไร้สาระยิ่ง ด้วยว่าจิตวิญญาณของข้าพเจ้าจะโถมทะยานขึ้นสู่เบื้องสูง ในสถานที่อันวังเวง โปรดมอบมหาสมุทร ทะเลทรายและป่าดงพงไพรให้แก่ข้าพเจ้าเถิด ในท้องถิ่นทะเลทรายนั้นย่อมมีอากาศบริสุทธิ์และความสงบวิเวกเนสิ่งชดเชยแทนความชุ่มชื้นและความอุดมสมบูรณ์ที่ขาดหายไป นักเดินทางเบอร์ตั้นได้กล่าวไว้ว่า “ศีลธรรมจรรยาของท่านจะกล้าแข็งขึ้น ท่านจะกลายเป็นคนตรงไปตรงมา อบอุ่นและจริงใจ เอื้อเฟื้อเผื่อแผ่และเด็ดเดี่ยว...ในท้องถิ่นทะเลทรายนั้น เหล้ากลับกลายเป็นสิ่งกระอักกระอ่วน ชีวิตที่นั่นมีความสุขจากปัจจัยพื้นฐานของชีวิตที่เรียบง่าย


เมื่อข้าพเจ้าปรารถนาที่จะฟื้นฟูตัวเองขึ้นมาใหม่ ข้าพเจ้าจะเสาะหาป่าที่รกทึบที่สุดและกว้างใหญ่ไพศาลที่สุด หรืออาจจะเป็นหนองน้ำที่ดูน่าหดหู่อับเฉาที่สุดสำหรับชาวเมือง ข้าพเจ้าเข้าไปสู่หนองน้ำ ดุจดังเข้าไปสู่สถานที่อันศักดิ์สิทธิ์ เป็นดุจดัง Sanctum Samctorum ณ ที่แห่งนี้เองที่บรรจุอยู่ด้วยแก่นแท้และพลังของธรรมชาติ ไม้ป่าขึ้นปกคลุมอยู่เหนือผืนดินบริสุทธิ์ และผืนดินเดียวกันนี้เองย่อมมีค่าทั้งต่อมนุษย์และพรรณพฤกษาด้วย สุขภาพพลานามัยของมนุษย์จะสมบูรณ์อยู่ได้ก็จำต้องอาศัยทุ่งหญ้าอันกว้างใหญ่ด้วย
[5]

...ที่เมืองอยู่รอดได้มิใช่ด้วยคนมีคุณธรรมที่อยู่ภายในเมืองแห่งนั้น แต่รอดได้ด้วยป่าและห้วยหนองที่แวดล้อมเมืองอยู่ หากเปรียบกับเมืองหนึ่งซึ่งมีป่าดึกดำบรรพ์เน่าเปื่อยทับถมอยู่เบื้องล่าง เมืองเช่นนี้ย่อมอุดมสมบูรณ์พอ มิเพียงแต่ที่จะเพาะปลูกข้าวโพดและมันฝรั่งเท่านั้น หากแต่ยังเป็นที่เกิดของกวีและนักปรัชญาแห่งภายภาคหน้าอีกด้วย
[6]

...บรรดาชาติอารยะทั้งมวล ไม่ว่ากรีก โรมหรืออังกฤษ ล้วนแล้วแต่เคยได้รับการหล่อเลี้ยงจากป่าดึกดำบรรพ์ ซึ่งได้ผุพังสูญสลายไปเนิ่นนานครันตรงที่ที่เมืองเหล่านี้ตั้งอยู่ และบ้านเมืองเหล่านี้ก็จะดำรงอยู่ตราบเท่าที่ผืนดินยังไม่หมดสิ้นความอุดมสมบูรณ์ โอ้ อนิจจา วัฒนธรรมของมนุษย์ ประชาชาติย่อมสูญสิ้นอนาคต เมื่อใดก็ตามที่ผืนแผ่นดินอันเป็นที่ก่อกำเนิดของพืชพันธุ์ได้หมดสิ้น และเมื่อใดที่มันจำต้องบดย่อยสลายกระดูกของบรรพชนลงเพื่อเป็นปุ๋ยแล้วแล้วไซร้ ณ ที่แห่งนั้นเองที่กวีจะต้องเลี้ยงชีพอยู่ด้วยไขมันส่วนเกินในตัว และนักปรัชญาก็จะต้องดูดกินไขกระดูกของตนต่างอาหาร
[7]
[1] คาปร้า หน้า 12
[2] Gary Snyder. (1984). Good Wild Sacred. Five Seasons Press. หน้า 26

[3] ความเรียงสี่ชิ้นของเฮนรี่ เดวิด ธอโร (Great Short Works of Henry Devid Thoreau), พจนา จันทรสันติ แปล, โครงการจัดพิมพ์คบไฟ, สำนักพิมพ์มูลนิธิโกมลคีมทอง, หน้า 135
[4] อ้างแล้ว หน้า 135
[5] อ้างแล้ว หน้า 137
[6] อ้างแล้ว หน้า 138
[7] อ้างแล้ว หน้า 138

กายา...แม่ธรณีที่มีชีวิต

ทฤษฎีกายา โลกมีชีวิตในตัวเอง

การค้นพบทางวิทยาศาสตร์อีกชิ้นหนึ่งที่นำมาซึ่งความมหัศจรรย์ใจในความสามารถในการดูแลควบคุมตัวเองได้ของโลก คือทฤษฎีกายา (Gaia Theory)

ในช่วงปีพ.ศ. 2503-12 (1960s)มีการส่งยานอวกาศขึ้นไปสู่นอกโลก เป็นครั้งแรกของมนุษยชาติที่ได้มีโอกาสเห็นภาพอันสวยงามของโลกที่ตัวเองอาศัยอยู่ โลกที่ให้กำเนิดชีวิตทั้งมวล นักบินอวกาศหลายคนยอมรับว่าการที่ได้ขึ้นไปเห็นภาพของดาวเคราะห์ที่มีสีสันในโทนน้ำเงินขาว ล่องลอยอยู่ในอวกาศอันมืดมิดและกว้างใหญ่ไพศาลนั้น เปรียบได้กับประสบการณ์ทางจิตวิญญาณเลยทีเดียว เพราะมีผลให้เปลี่ยนทัศนคติและความสัมพันธ์ของตนที่มีต่อโลกไม่มากก็น้อย ในช่วงเดียวกันนั้นนักวิทยาศาสตร์ได้ทำการศึกษาองค์ประกอบทางกายภาพของโลกในด้านต่างๆ เพื่อทำความเข้าใจกลไกการทำงานของดาวโลก และดาวอื่นๆในระยะข้างเคียง ได้แก่ ดวงจันทร์ ดาวศุกร์และดาวอังคาร

ในช่วงเวลานั้นเอง องค์การนาซ่าได้เชิญนักวิทยาศาสตร์คนหนึ่ง ผู้มีความเชี่ยวชาญเกี่ยวกับองค์ประกอบทางเคมีของชั้นบรรยากาศโลก คือ เจมส์ เลิฟลอค (James Lovelock)ในการออกแบบอุปกรณ์ตรวจค้นชีวิตบนดาวอังคาร ตามแผนการส่งยานอวกาศไปเก็บตัวอย่างดินจากดาวอังคารมาวิเคราะห์และศึกษาต่อไป

จากการศึกษาธรรมชาติของสิ่งมีชีวิต เลิฟลอคค้นพบว่า คุณสมบัติที่ชีวิตทั้งหลายมีร่วมกันคือ การรับพลังงานและสสาร และถ่ายเทของเสียออก เขาตั้งสมมติฐานว่าในดาวเคราะห์ที่มีสิ่งมีชีวิต สิ่งมีชีวิตในดาวเคราะห์นั้นจะต้องมีการนำเอาสสารและพลังงานจากชั้นบรรกาศและมหาสมุทรไปใช้ในเพื่อการดำรงอยู่และผลิตของเสีย ดังนั้น หากดาวอังคารมีสิ่งมีชิวิตอยู่จริง ก็ต้องสามารถตรวจจับองค์ประกอบก๊าซที่สามารถเป็นตัวบ่งชี้ได้ วิธีการนี้สามารถกระทำได้บนโลกและไม่ต้องลงทุนส่งยานอวกาศเดินทางไปสำรวจถึงดาวอังคาร

หลังจากทำการทดลอง และเปรียบเทียบข้อมูลเกี่ยวกับองค์ประกอบทางเคมีของชั้นบรรยากาศ ระหว่างโลกกับดาวอังคารดูแล้ว เห็นว่ามีความต่างกันโดยสิ้นเชิง ดาวอังคารนั้นมีปริมาณก๊าซออกซิเจนน้อยมาก มีปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์สูง และไม่มีก๊าซมีเทนเลย ส่วนในชั้นบรรยากาศโลกนั้นประกอบด้วยก๊าซออกซิเจนจำนวนมาก แทบจะไม่มีก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์เลย และมีก๊าซมีเทนอยู่เป็นจำนวนมาก ทำให้เลิฟลอคสรุปว่า ในดาวอังคารนั้น เนื่องจาก ไม่มีสิ่งมีชีวิตมีส่วนร่วมอยู่เลย ปฏิกิริยาเคมีที่เกิดขึ้นระหว่างสารเคมีต่างๆได้ดำเนินมาจนสิ้นสุด และกลายเป็นสภาพเสถียรและสมดุลมานานแล้ว ซึ่งตรงข้ามกับโลกโดยสิ้นเชิง เพราะในชั้นบรรยากาศของโลกนั้นเต็มไปด้วยก๊าซออกซิเจนและมีเทนที่มีแนวโน้มที่จะทำปฏิกิริยาทางเคมีอย่างต่อเนื่อง เป็นสภาวะที่ไกลจากสมดุลทางเคมีมาก นอกจากนั้น สิ่งมีชีวิตบนโลกได้ดูดซับเอาก๊าซเหล่านี้ไปใช้ตลอดเวลา พืชและต้นไม้ผลิตก๊าซออกซิเจนอย่างต่อเนื่อง สิ่งมีชีวิตอื่นๆก็ผลิตก๊าซชนิดอื่น ชั้นบรรยากาศโลกจึงเป็นระบบเปิดที่มีการถ่ายเทแลกเปลี่ยนสสารและพลังงานกับระบบอื่นตลอดเวลา ทำให้มีสภาวะของความเคลื่อนไหวและห่างไกลจากจุดสมดุลทางเคมี แต่มีองค์ประกอบทางเคมีค่อนข้างคงที่แน่นอน

การค้นพบในครั้งนี้นำมาซึ่งความมหัศจรรย์ใจคล้ายประสบการณ์ของการรู้แจ้งเลยทีเดียว และทำให้เขาตั้งข้อสังเกตว่า สิ่งมีชีวิตบนโลกไม่เพียงแต่ทำหน้าที่ผลิตก๊าซต่างๆอย่างเดียว แต่ยังทำหน้าที่กำหนดควบคุมปริมาณก๊าซต่างๆให้อยู่ในระดับที่เหมาะสม ที่เอื้อต่อการดำรงอยู่ของสิ่งมีชีวิตเองด้วย เพราะข้อมูลทางฟิสิกส์ดาราศาสตร์ยืนยันว่า อุณหภูมิของโลกสูงขึ้น 25 นับตั้งแต่สิ่งมีชีวิตได้อุบัติขึ้นในโลก และอยู่ในระดับที่คงที่มาตลอดระยะเวลาสี่พันล้านปีมาแล้ว ซึ่งทำให้เขาตั้งคำถามว่า โลกสามารถควบคุมลักษณะทางกายภาพต่างๆของตัวเอง เช่น อุณหภูมิ ระดับความเข้มข้นของเกลือในมหาสมุทร เพื่อให้เหมาะกับการดำรงชีวิตของสิ่งมีชีวิตต่างๆได้หรือไม่ เพราะนั่นจะหมายความว่า โลกจะมีระบบการควบคุมตัวเองเหมือนกับระบบชีวิตอื่นๆ เลิฟลอครู้ว่าสมมติฐานนี้กำลังจะพลิกผันความเข้าใจเดิมของวิทยาศาสตร์เกี่ยวกับโลกเลยทีเดียว

ทัศนะเดิมมองโลกว่า ประกอบไปด้วยลักษณะทางกายภาพที่ไร้ชีวิต เช่น หิน ทราย ก๊าซต่างๆ น้ำ ซึ่งมีฐานะเป็นเพียงแหล่งที่อยู่อาศัยของสิ่งมีชีวิตทั้งหลาย ต่างกับทฤษฎีกายาที่มองโลกแบบองค์รวมและเห็นว่า สิ่งมีชีวิตและสิ่งแวดล้อมนั้นเป็นส่วนหนึ่งของกันและกัน และเป็นส่วนที่ก่อให้เกิดระบบกลไกการควบคุมตัวเอง (Self-regulating system)

ตอนนั้นนักวิทยาศาสตร์ขององค์การนาซ่าไม่ยอมรับและไม่ชอบการค้นพบของเลิฟลอคเลยทีเดียว ยังดึงดันที่จะส่งกระสวยอวกาศไปสำรวจดาวอังคาร ถึงแม้เลิฟลอคจะบอกว่าไม่มีความจำเป็น เพราะสามารถกระทำได้โดยการใช้กล้องส่องทางไกลคุณภาพสูง เพื่อวิเคราะห์เสป๊คตรัมของชั้นบรรยากาศบนดาวอังคาร เป็นสิ่งที่ทำได้จากพื้นดิน และในที่สุดนาซ่าก็ส่งยานอวกาศไปถึงดาวอังคารและค้นพบเพียงร่องรอยของความว่างเปล่า ปราศจากสิ่งมีชีวิตตามที่เลิฟลอคคาดการณ์ไว้

ในปี พ.ศ. 2512 เลิฟลอคได้นำเสนอการค้นพบดังกล่าวในการประชุมทางวิทยาศาสตร์ที่ปริ้นซตั้น หลังจากนั้นก็มีนักเขียนวรรณกรรมคนหนึ่งที่เห็นว่าสิ่งที่เลิฟลอคนำเสนอนั้น ตรงกับความเชื่อโบราณของกรีก เกี่ยวกับพระนางกายา(เทียบได้กับพระแม่ธรณี) และเสนอให้เลิฟลอคใช้ชื่อ กายา เพื่อเป็นเกียรติแก่เธอ เลิฟลอครับเอาชื่อนี้มาด้วยความยินดี และในปี พ.ศ. 2515 เขาได้เขียนและตีพิมพ์หนังสือชื่อ “มองกายาผ่านชั้นบรรยากาศ”

แม้กระนั้น เลิฟลอคก็ยังไม่สามารถไขปริศนาของกระบวนการควบคุมองค์ประกอบและระดับปริมาณของสารเคมีในชั้นบรรยากาศโดยสิ่งมีชีวิต รู้แต่เพียงว่าต้องมีความเกี่ยวพันเชื่อมโยงกันไม่ทางใดก็ทางหนึ่ง และก็ไม่รู้ว่าสิ่งมีชีวิตทั้งหลายผลิตก๊าซอะไรออกมากันบ้าง ในช่วงเวลาไล่เลี่ยกันนั้น ลินน์ มาร์กุลิส (Lynn Margulis) นักจุลชีววิทยากำลังศึกษาสิ่งที่เลิฟลอคต้องการรู้อยู่พอดี นั่นคือ การผลิตและดูดซับก๊าซต่างๆโดยสิ่งมีชีวิตทั้งหลาย รวมทั้งแบคทีเรียในดินที่มีจำนวนมากมายมหาศาล นับเป็นการพบกันที่ลงตัวของความรู้ ทั้งสองแลกเปลี่ยนสิ่งที่ตัวเองค้นพบ เลิฟลอคอธิบายเกี่ยวกับหลักการทางเคมี หลักการเทอร์โมไดนามิกส์ และไซเบอร์เนติกส์ (ระบบควบคุมตัวเองอัตโนมัติ) ส่วนมาร์กุลิสก็อธิบายถึงก๊าซของชั้นบรรยากาศที่เกิดจากระบบสิ่งมีชีวิต ในที่สุดทั้งสองก็ได้ประมวลความรู้ทั้งหมด และอธิบายระบบควบคุมตัวเองของโลก ดังนี้

กระบวนการควบคุมก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ (CO2) เป็นตัวอย่างที่เห็นได้ชัด นับตั้งแต่การกระทุขึ้นของภูเขาไฟต่างๆบนโลก มีผลให้บรรยากาศโลกมีปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์เพิ่มขึ้นและอยู่ในระดับสูงอยู่เป็นเวลาหลายล้านปี เนื่องจากก๊าซนี้ทำให้เกิดสภาวะเรือนกระจก และจะทำให้โลกร้อนขึ้น กายาจึงต้องสร้างกลไกในการลดปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ให้อยู่ในสภาวะที่เอื้อต่อสิ่งมีชีวิต พืชและสัตว์ดูดซับก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์และออกซิเจนผ่านกระบวนการสังเคราะห์แสง หายใจและกระบวนการผุพังเน่าเปื่อย อย่างไรก็ตาม การแลกเปลี่ยนดังกล่าวมักมีปริมาณเท่าๆกันและสมดุล ไม่ส่งผลต่อก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ส่วนเกินที่อยู่ในบรรยากาศได้ ตามทฤษฎีกายา กระบวนการที่เป็นปัจจัยทำให้เกิดวงจรป้อนกลับ (feedback loop) ในระดับใหญ่เพื่อลดปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ส่วนเกินคือ กระบวนการผุกร่อนของหิน

ในกระบวนการผุกร่อนของหินนั้น หินและน้ำฝนจะทำปฏิกิริยากับก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ เกิดเป็นสารเคมีองค์ประกอบต่างๆที่เรียกว่า คาร์บอเนท นั่นหมายความว่าคาร์บอนไดออกไซด์ถูกดูดออกจากชั้นบรรยากาศมาอยู่ในรูปของเหลว กระบวนการนี้ยังไม่มีสิ่งมีชีวิตเกี่ยวข้อง อย่างไรก็ตาม เลิฟลอคและคณะได้ค้นพบแบคทีเรียในดินทำหน้าที่เป็นตัวเร่งให้กระบวนผุกร่อนของหินทางเคมีนั้นมีอัตราเร็วขึ้น

หลังจากนั้นคาร์บอเนตก็ถูกชะไหลลงสู่ทะเล ที่มีอัลจี(algae) หรือพืชทะเลจำพวกเห็ดราซึ่งมีขนาดเล็กจนมองไม่เห็นอยู่เป็นจำนวนมาก พืชทะเลเหล่านี้จะทำการดูดสารคาร์บอเนตไปใช้ในการสร้างเปลือกชอล์ค(สีขาว)ในรูปเบบอันวิจิตร ตอนนี้คาร์บอนไดออกไซด์ในถูกแปรสภาพไปอยู่ในเปลือกหุ้มของพืชทะเลจิ๋วเหล่านี้ นอกจากนั้นพืชทะเลเหล่านี้ยังดูดซับคาร์บอนไดออกไซด์จากบรรยากาศเหนือทะเลโดยตรงอีกด้วย
พออัลจีตาย ก็จะจมดิ่งและสะสมอยู่ใต้ท้องทะเลและมหาสมุทร ทับถมเป็นตะกอนหินปูน จนกระทั่งมีน้ำหนักมากพอที่จะจมลงไปถึงขั้วโลก และถูกหลอมละลายอีกครั้งหนึ่ง และบางทีก็ส่งผลให้เกิดการไหวตัวของแผ่นดิน และปะทุให้มีการระเบิดของภูเขาไฟอีกครั้ง

จะเห็นว่าวงจรป้อนกลับทั้งหมด นับตั้งแต่ภูเขาไฟ การผุกร่อนทางเคมีของหิน แบคทีเรียในดิน อีลจีหรือพืชทะเล ตะกอนหินปูน กลับไปยังภูเขาไฟนี้เป็นวงจรป้อนกลับที่ใหญ่พอที่สามารถปรับเปลี่ยนอุณหภูมิของโลกได้ ในกรณีที่ดวงอาทิตย์แผ่รังสีร้อนขึ้นและมีผลทำให้โลกร้อนขึ้น แบคทีเรียที่อาศัยอยู่ในดินจะถูกกระตุ้น และส่งผลให้เกิดกระบวนการผุกร่อนทางเคมีของหินและดึงเอาคาร์บอนไดออกไซด์มาใช้ จนทำให้โลกมีอุณหภูมิเย็นลง เมื่อเป็นเช่นนี้สิ่งมีชีวิตและสิ่งแวดล้อม(ที่ไร้ชีวิต)จึงเป็นส่วนเดียวกันในการดำรงอยู่ อากาศและหินจึงไม่ได้อยู่ในฐานะที่เป็นเพียง “สิ่งแวดล้อม” ที่แวดล้อมชีวิตอีกต่อไป แต่เป็นส่วนหนึ่งของชีวิตทั้งหมด เช่นเดียวกับที่หลอดเลือดในร่างกายเราเป็นส่วนหนึ่งของชีวิต มิได้เป็นเพียงสิ่งแวดล้อมของหัวใจ สิ่งมีชีวิตทั้งหลายในโลกก็ไม่ได้มีฐานะเป็นเพียงผู้มาเยือน หรือผู้มาอยู่อาศัยชั่วคราว ด้วยความบังเอิญที่โลกมีสภาวะที่เอื้อต่อชีวิตตามทัศคติเดิมเท่านั้น หากมีส่วนในการควบคุมและกำหนดสภาวะเงื่อนไขทางกายภาพให้เหมาะสมการดำรงอยู่ของชีวิตเองด้วย

ถึงแม้ว่าความคิดในเรื่องของกายาจะเป็นที่ยอมรับอย่างกว้างขวางในหมู่นักสิ่งแวดล้อม และเหล่าศาสนิกที่ยังเชื่อในความมีตัวตนของจิตวิญญาณใหญ่ที่ปกครองและบำรุงเลี้ยงโลกอยู่ ลินน์ มาร์กูลิสเตือนว่าการใช้บุคลาธิฐานที่ยังมองเห็นโลกเป็นตัวเป็นตนนั้นไม่สอดคล้องกับสิ่งที่เธอและเลิฟลอคพยายามนำเสนอ เนื่องจาก กายา ไม่ใช่”สิ่ง”มีชีวิต เพราะไม่ได้กิน หรือสังเคราะห์แสง หรือถ่ายของเสีย แต่เป็น “ระบบ” ที่มีชีวิต ที่รับเอาสสารและพลังงานทั้งหลายมาใช้ใหม่ หากนิยามของการมีชีวิตคือความสามารถในการผลิตใหม่ซึ่งหน่วยชีวิต (reproducibility) และการเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการคัดสรรตามธรรมชาติ (natural selection)
[1] ความเป็นกายาเป็นลักษณะที่โผล่ปรากฏตามเหตุปัจจัยทางนิเวศวิทยาของชั้นบรรยากาศโลก ชีวภูมิศาสตร์ กายวิภาค และกระบวนลูกโซ่แห่งปฏิสัมพันธ์อันหลากหลายและซับซ้อนในหมู่สิ่งมีชีวิต ๑๐ ล้านสปีชี่ เธอกล่าวว่ามนุษย์ไม่มีอำนาจพอที่จะทำลายกระบวนการนี้ได้แม้จะใช้ระเบิดนิวเคลียร์สักกี่ลูก แต่มนุษย์สังหารเผ่าพันธุ์ตนเองให้สูญสิ้นได้ด้วยความไม่รู้และความอหังการ์ของตัวเอง และหากมนุษย์สูญพันธุ์ไปจริงๆ หรือหากมนุษย์ตัดป่าเขตร้อน และทำลายระบบนิเวศน์ลงเสียหมดจริงๆ กายา ในฐานะกระบวนการจัดการตัวเองก็จะยังคงดำเนินต่อไป

[1] Lynn Margulis, The Symbiotic Planet: A New Look at Evolution. Great Britain: The Guernsey Press, 1998.

"ชีวิต" ในวิทยาศาสตร์กระบวนทัศน์ว่าอย่างไร

นิเวศแนวลึกและวิทยาศาสน์กระบวนทัศน์ใหม่ว่าด้วยระบบชีวิต และทฤษฎีระบบ

หลังจากหนังสือเรื่อง จุดเปลี่ยนแห่งศตวรรษ (The Turning Point) ได้รับการตีพิมพ์เผยแพร่และได้รับการกล่าวถึงอย่างแพร่หลายเมื่อ 20 ปีก่อน (ปีค.ศ.1982) ฟริทจอฟ คาปร้าได้ขยายฐานความรู้ของกระบวนทัศน์ใหม่ทางวิทยาศาสตร์ในรายละเอียดที่สำคัญเพิ่มขึ้นกว่าเดิม ในหนังสือชื่อ ข่ายใยชีวิต The Web of Life (1992) โดยในบทแรกได้กล่าวถึง ความเชื่อมโยงของ นิเวศวิทยาแนวลึกที่มีความสอดคล้องกับกระบวนทัศน์ใหม่ทางวิทยาศาสตร์อย่างชัดเจน เขาแสดงให้เห็นว่าการค้นพบทางวิทยาศาสตร์สมัยใหม่ทำให้นักวิทยาศาสตร์ได้เข้าใจ”ระบบชีวิต”ได้ลึกซึ้งยิ่งขึ้น ทั้งในระดับจุลชีพ ชีวะอินทรีย์ ระบบสังคม และระบบนิเวศ ซึ่งถือว่าเป็นความเข้าในใหม่ที่จะนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงทางระบบคุณค่าของสังคม วัฒนธรรม ตลอดจนถึงกรอบความคิดทางการเมือง การศึกษา เศรษฐกิจ การดูแลรักษาสุขภาพและวิถีชีวิตของผู้คนเลยทีเดียว
[1]

ท่ามกลางวิกฤตการณ์สิ่งแวดล้อมที่สุมประดังโลกอยู่ในปัจจุบัน เราไม่สามารถแก้ปัญหาที่ปลายเหตุ หรือปัญหาเฉพาะหน้า หรือแก้ปัญหาอย่างแยกส่วนอีกต่อไป เราไม่สามารถเข้าใจระบบชีวิตโดยการแยกส่วนใดส่วนหนึ่งของระบบออกมาศึกษาวิเคราะห์โดยลำพัง เนื่องจากปัญหาที่เกิดขึ้นอยู่ในระดับปัญหาของระบบรวมทั้งหมดที่เชื่อมร้อยและขึ้นต่อกันและกันอย่างเป็นเหตุปัจจัย ดังนั้นจึงต้องแก้ปัญหาอย่างเป็นระบบและอย่างเชื่อมโยง เขาเห็นว่าปัญหาที่สำคัญที่สุดเป็นเรื่องของวิธีการมองและความเข้าใจในระบบชีวิต หลักการคิดในเรื่อง”ความยั่งยืน”กลายเป็นกระแสความคิดหลักในการพัฒนาและการนำพาโลกออกจากมหันตภัยทางนิเวศวิทยา แม้ว่าคำว่า”ยั่งยืน”จะกลายเป็นวาทกรรมอีกชุดหนึ่งที่กำลังถูกช่วงชิงการตีความและอำนาจโดยฝ่ายอุตสาหกรรมนิยมและฝ่ายทุนนิยมเสรี

ในช่วงระยะเวลา 3 ทศวรรษที่ผ่านมามีการค้นพบทางวิทยาศาสตร์ที่สำคัญมากมาย ในวิทยาศาสตร์แขนงต่างๆ ถึงขนาดมีผลให้กระบวนทัศน์
[2]เดิมของวิทยาศาสตร์ว่าด้วยเรื่ององคาพยพแห่งชีวิตได้รับการท้าทาย จากกระบวนทัศน์แบบกลไกมาสู่กระบวนทัศน์แบบองค์รวม หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า กระบวนทัศน์นิเวศวิทยาที่เชื่อมโยงกับความเคลื่อนไหวทางสังคมและสิ่งแวดล้อมในระดับรากหญ้า นั่นคือ ขบวนการนิเวศวิทยาแนวลึกนั่นเอง

คาปราถือว่าวิธีคิดของนิเวศวิทยาแนวลึกนี้เป็นความคิดทางสิ่งแวดล้อมที่มีมิติทางศาสนาและจิตวิญญาณ ซึ่งมีพื้นฐานอยู่บนความเข้าในในเรื่องความขึ้นต่อกันของสรรพสิ่ง ที่ไปพ้นกรอบความคิดแบบแบ่งแยกระหว่างโลกกับตัวเรา และอยู่บนพื้นฐานของความรู้สึกผูกพันต่อโลกและจักรวาลซึ่งเป็นสิ่งที่เสริมสร้างระบบจริยศาสตร์ที่แข็งแรง เช่นเดียวกับฐานปรัชญาของศาสนาพุทธ รหัสนัยแบบคริสต์ หรือแม้กระทั่งภูมิปัญญาดั้งเดิมของชนเผ่าอินเดียนแดงของทวีปอเมริกา
[3]

โดยทั่วไปวิทยาศาสตร์จะจำกัดตัวเองออกจากระบบคุณค่าหรือหลักการทางจริยธรรมใดๆ โดยถือว่าความรู้ทางวิทยาศาสตร์เป็นความรู้แบบภววิสัย มีความเป็นกลาง ไม่เจือปนไปด้วยทัศนะคติส่วนตัวของนักวิทยาศาสตร์ อย่างไรก็ตามการเปลี่ยนแปลงทางกระบวนทัศน์ของวิทยาศาสตร์ได้ท้าทายทัศนะคติและญาณวิทยา (Epistemology) แบบเดิมโดยสิ้นเชิง เพราะวิทยาศาสตร์ไม่สามารถปฏิเสธได้ว่าข้อมูล ข้อเท็จจริงทั้งหลายและการตัดสินใจทั้งหลายไม่ได้ยืนอยู่บนสมมติฐานใดสมมติฐานหนึ่ง และยืนอยู่บนระบบคิดและการให้คุณค่าหนึ่งๆ อันมีที่มาจากกระบวนทัศน์ซึ่งมีฐานะที่เป็นบริบทของความรู้เอง ดังนั้นนักวิทยาศาสตร์จึงต้องเป็นผู้รับผิดชอบการค้นพบและการวิจัยของตนเองไม่จำเพาะแต่ในทางความรู้เท่านั้น แต่ต้องรับผิดชอบในมิติของความถูกต้องดีงามด้วย
[4]

เดิมทีฟริตจอบ คราปา โด่งดังไปทั่วโลกกับหนังสือ เต๋าแห่งฟิสิกส์ ( The Tao of Physics) เขาได้นำเอาการค้นพบใหม่ ๆ จากห้องทดลองนิวเคลียร์ฟิสิกส์ มาบอกเล่าโดยเทียบเคียงกับปัญญาญาณของตะวันออก ไม่ว่าเต๋า เซ็น ฮินดู หรือพุทธก็ดี นับเป็นหนังสือที่เขียนได้ดีและน่าทึ่งมาก เป็นการพลิกคว่ำความเข้าใจเดิมที่เรามีต่อวิทยาศาสตร์เลยทีเดียว ทำให้รู้ว่า ณ พรมแดนความรู้ของวิทยาศาสตร์ที่มนุษย์ยังมีความฉงนฉงายอย่างเด็ก ๆ อยู่นั้น ความรู้อันยิ่งใหญ่สองกระแส คือ วิทยาศาสตร์ และศาสนา กำลังไหลมาบรรจบพบกัน หลายคนโดยเฉพาะที่เป็นนักวิทยาศาสตร์หรือนักวิทยาศาสตร์สังคมปฏิเสธหนังสือเล่มนี้ แต่แล้วในรอบยี่สิบกว่าปีมานี้ ศิลปศาสตร์ในทุกวงการจะต้องพูดถึง กระบวนทัศน์ใหม่ทางวิทยาศาสตร์ที่คราปาได้นำมาเสนอไว้ในหนังสือเล่มนี้

คราปา เขียนหนังสือสำคัญ ๆ อีกสองเล่ม ก่อนจะมาเขียน ข่ายใยชีวิต เล่มหลังเพิ่มตีพิมพ์ไม่กี่ปีมานี้เอง สองเล่มดังกล่าวก็มี จุดเปลี่ยนแห่งศตวรรษ หรือ The Turning Point และ บ่อกำเนิดแห่งเต๋าแห่งฟิสิกส์ หรือ Uncommon Wisdom ผมดีใจที่คนไทยยืนอยู่ในแนวหน้าที่แปลหนังสือสำคัญ ๆ ของเขาออกมาทั้งสามเล่ม แม้ว่าเล่มหลังสุดจะแปลผิดเป็นบางตอน และแปลอย่างที่ยากจะอ่านได้เข้าใจก็ตาม (ถ้าจะมีการตีพิมพ์ซ้ำควรหาคนตรวจแก้อย่างดี มิฉะนั้นก็จะเป็นการทำผิดทางวรรณกรรมต่อต้นฉบับอย่างมหันต์) ใน จุดเปลี่ยนแห่งศตวรรษ นั้น คราปาฉายให้เราเห็นว่า กระบวนทัศน์ใหม่ทางวิทยาศาสตร์เข้ามาแทนที่กระบวนทัศน์เดิมอย่างไรในวิทยาการสาขาต่าง ๆ ทั้งที่เป็นวิทยาศาสตร์ประยุกต์ เช่น ความรู้ในวงการแพทย์ และสังคมศาสตร์ เช่น ในเศรษฐศาสตร์ เวลานี้ในเมืองนอก กระบวนทัศน์ใหม่แทรกซึมเข้าไปในการเรียนการสอนในมหาวิทยาลัยอย่างมีนัยสำคัญแล้ว แต่แล้วเมืองไทย ครูบาอาจารย์หลายคนก็ยังไม่มีความรู้เรื่องกระบวนทัศน์ใหม่กันเลย

ส่วนหนังสือเล่มที่สามของเขาคือ Uncommon Wisdom ที่อาจจะแปลชื่อได้ว่า ปัญญาญาณอันไม่ธรรมดา นั้น เป็นเรื่องเล่าอย่างมีชีวิตชีวา ว่าตัวเขาคือคราปาได้เรียนรู้ความรู้ใหม่ๆเหล่านี้มาได้อย่างไร เป็นเส้นทางเดินที่มีชีวิตชีวาและสีสัน เมื่อได้อ่านก็ได้ความรู้สึกว่า เราได้พาตัวเองไปพบปราชญ์ใหญ่ ๆ คนสำคัญ ๆ ของโลกด้วย ไม่ว่าจะทางฟิสิกส์ จิตวิทยา หรือชีววิทยา หรือศิลปศาสตร์แขนงอื่น ๆ

ในโลกตะวันตกนั้น สื่อสารมวลชนจะรายงานโลกของวิทยากรใหม่ ๆ และจะมีสัมภาษณ์นักคิดใหม่ ๆ นำเสนอความคิดของพวกเขาออกมาด้วย คราปาก็เป็นคนหนึ่งที่ทำงานในบทบาทนี้ หากแต่ว่าเขาทำได้ดีกว่า โดยเขาได้สังเคราะห์การค้นพบในที่ต่าง ๆ ประมวลเข้ามาให้เห็นภาพรวม และนำเสนอมุมมองใหม่หรือกระบวนทัศน์ใหม่ ความคิดอ่านของเขาแม้จะเป็นการสรุปความคิดที่มีมาในยุคสมัย แต่ก็เป็นการมองการณ์ไกล และมองเห็นความเปลี่ยนแปลงที่จะเกิดขึ้นก่อนคนอื่น พร้อมทั้งยังสามารถเสนอภาพที่แจ่มชัดว่ากระบวนทัศน์ใหม่นี้เป็นเช่นไร และหนังสือเล่มหลัง ๆ ของเขา ยังแสดงให้เห็นชัดเจนขึ้นด้วยว่า กระบวนทัศน์ใหม่จะเข้าปฏิวัติความรู้และการแสวงหาความรู้ในสาขาต่าง ๆ ของโลกอย่างไร และโดยเฉพาะกับเล่มล่าสุด คือ The Web of Life หรือ ข่ายใยชีวิต ที่เขาตีพิมพ์ในปี ๑๙๙๖ นี้ ไม่ได้เพียงเป็นการนำเอากระบวนทัศน์ใหม่เข้ามามองชีววิทยาเท่านั้น หากเป็นการประมวลองค์ความรู้อันเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับชีวิตทั้งหมด ตั้งแต่ชีวิตที่เป็นสัตว์เซลเดียว ไปถึงโลกที่มีนักวิทยาศาสตร์มองว่าเป็นหน่วยหนึ่งของชีวิต และเมื่อพูดถึงการเรียนรู้ของสิ่งมีชีวิต ก็ได้พูดถึงกำเนิดของภาษาและการก่อกำเนิดโลก

ประเด็นหลักของหนังสือเล่มนี้อยู่กับการตั้งคำถามที่ว่า “ชีวิตคืออะไร” คราปาเขียนหนังสือขึ้นมาหนึ่งเล่มเพื่อจะตอบคำถามข้อนี้ เขาตอบว่าชีวิตคือเครือข่าย กล่าวคือ ภายในชีวิตเอง องค์ประกอบส่วนย่อยเองก็สัมพันธ์กันอย่างเป็นเครือข่ายและ ในองค์ประกอบย่อยเอง ก็มีองค์ประกอบย่อยลงไปอีกอันสัมพันธ์กันอย่างเป็นเครือข่าย เล็กลงไปถึงระดับเซล ๆ หนึ่ง องค์ประกอบย่อยของเซลแต่ละเซลก็สัมพันธ์กันอย่างเป็นเครือข่าย และชีวิตที่เป็นเครือข่ายนั้น ก็ดำรงอยู่ภายในระบบเครือข่ายอันใหญ่กว่าที่ครอบคลุมอยู่ คือระบบนิเวศ เป็นระบบในระบบในระบบซ้อนขึ้นไปเรื่อง ๆ เช่นนี้ จนถึงจักรวาล

คำตอบที่สองต่อคำถามที่ว่า “ชีวิตคืออะไร” ก็ตอบต่อเติมไปว่า ชีวิตคือเครือข่ายแห่งการเรียนรู้ เป้าหมายของชีวิตนั้นมีขึ้นและดำรงอยู่เพื่อการเรียนรู้ และชีวิตได้พัฒนาการเรียนรู้สูงขึ้นมาเรื่อย ๆ จนกระทั่งชีวิตเองสามารถกลับมาทำความเข้าใจว่าชีวิตคืออะไร กล่าวคือ ชีวิตได้พัฒนาการเรียนรู้ขึ้นมา เพื่อจะมาเรียนรู้จักตัวเอง และรู้จักข่ายใยแห่งชีวิตทั้งหมด

นอกจากจะตอบคำถามว่าชีวิตคืออะไรด้วยคำตอบสองข้อข้างต้นแล้ว หนังสือเล่มนี้ยังให้ความกระจ่างระดับหนึ่งในเรื่องกายกับจิต หรือรูปกับนาม ที่ผ่านมาวิทยาศาสตร์พยายามแยกจิตออกไปจากกาย โดยบางท่านก็คิดว่าโลกนี้ดำรงอยู่แต่กายล้วน ๆ ด้วยซ้ำ แต่คราปานำเสนอว่า กายกับจิตในกระบวนทัศน์ใหม่ทางองค์ความรู้เรื่องชีวิต เป็นหนึ่งเดียวกัน ไม่ได้แยกออกเป็นสอง อันนี้ในทางวิทยาศาสตร์ประยุกต์โดยเฉพาะในวงการแพทย์ของตะวันตก ก็เริ่มเห็นองค์รวมของกายและจิตที่ไม่แยกออกจากกันอันนี้ และเริ่มเห็นผลการรักษา รวมกับการใช้ชีวิตอย่างมีสุขภาพดีว่า ต้องมีเรื่องจิตใจเข้าไปเกี่ยวข้องกับกายอย่างเป็นองค์รวม จึงจะเข้ากับมิติของการมีสุขภาพดีที่สมบูรณ์ได้ เป็นต้น

อันที่จริงการตีความกายกับจิตอย่างวิทยาศาสตร์ในกระบวนทัศน์เก่าส่งผลกระทบกว้างไกลมาก เพราะเมื่อตีความว่า กายกับจิตแยกกันในชั้นต้น ตามข้อเสนอของเดคาตส์ และต่อมาถึงกับลบจิตออกไปจากจักรวาลกันเลย ทำให้เกิดแนวคิดอย่างวัตถุนิยมล้วน ๆ และผสมกับแนวคิดกลไกล้วน ๆ ที่คิดว่า แม้ภูมิปัญญาอันสลับซับซ้อนเช่นมนุษย์ ก็เป็นเพียงกลไกอันสลับซับซ้อนของเครื่องจักรกลนั้นเอง สมัยแรก ๆ ก็อุปไมยอุปมามนุษย์เป็นนาฬิกาเรือนใหญ่ ต่อมาเมื่อมีคอมพิวเตอร์ก็อุปมาอุปไมยมนุษย์เป็นซุปเปอร์คอมพิวเตอร์
ความคิดนี้ครอบคลุมมาทางสังคมศาสตร์ ซึ่งลึก ๆ ยอมรับวิทยาศาสตร์เป็นแม่งานใหญ่ในการแสวงหาความจริงด้วย มนุษย์จึงลดทอนตัวเองลง ละทิ้งระบบคุณค่า ละทิ้งคุณภาพ กลับมาแสวงหาปริมาณ ละทิ้งอริยทรัพย์ มาแสวงหาโลกียทรัพย์ ทำลายล้างผลาญระบบนิเวศ ฆ่าห่านทองคำ เพราะอยากได้ทองคำมาก ๆ แม้แต่เบียดบังมนุษย์ด้วยกันเอง ด้วยแรงขับของโลภ โกรธ หลง

ใน เต๋าแห่งฟิสิกส์ เมื่อคราปาเข้าไปในโลกของอนุภาคที่เล็กที่สุด เข้าไปในทฤษฎีสัมพัทธภาพและทฤษฎีควันตัม อนุภาคอาจถูกมองได้สองสถานะจากนักฟิสิกส์ผู้ค้นหาอยู่ในห้องทดลอง คือถ้ามองเป็นอนุภาคก็จะเห็นเป็นอนุภาค และถ้าจะมองเป็นคลื่นก็จะเห็นเป็นคลื่น กล่าวคือเมื่อเข้าไปในระดับเล็กที่สุดของฟิสิกส์ เราไม่สามารถหาวัตถุที่เล็กที่สุดได้ เพราะวัตถุที่เล็กที่สุดมีอยู่เป็นเพียงสมมติทางความคิดได้บ้างเท่านั้น ลึกลงไปวัตถุนั้นก็ไม่มีตัวตน แต่สิ่งที่จริงกว่าและเป็นไปได้มากกว่า คือความสัมพันธ์ หรือคือเครือข่าย เพราะตัวเครือข่ายจึงทำให้ตัววัตถุนั้นดูเหมือนว่าจะดำรงอยู่ และสิ่งนี้ก็เป็นอยู่ในทำนองเดียวกันกับสิ่งมีชีวิต ตัวตนของสิ่งมีชีวิตก็ดำรงอยู่ในลักษณะของเครือข่าย และเป็นเครือข่ายที่มีการปรับตัวตลอดเวลา ตามขบวนการเรียนรู้ที่เกิดขบวนการเรียนรู้นั้น จะเข้ามาเป็นส่วนหนึ่งทางกายในสิ่งมีชีวิตด้วย มีการปรับเปลี่ยนคุณภาพและขบวนการทางกายเลยทีเดียว

ในกระบวนทัศน์อย่างใหม่ของศาสตร์แห่งชีวิตนี้ คราปาชี้ให้เห็นว่าคุณภาพจะเข้ามามีบทบาทมากกว่าปริมาณ และตัวกระบวนการจะมีความสำคัญไม่น้อยกว่าเนื้อหาที่บรรจุอยู่ในชีวิตนั้น ความสัมพันธ์ก็จะเข้ามามีความหมายมากกว่าตัวตน จิตกับกายเป็นหนึ่งเดียว จิตก็คือคุณลักษณะของกายในเชิงคุณภาพ อันรวมถึงขบวนการและความสัมพันธ์ด้วย ด้วยเหตุนี้ระบบคุณค่า และการแสวงหาสิ่งสวยงามตลอดจนคุณงามความดีจึงจะกลับมามีความหมายอีกครั้งอย่างเด่นชัดยิ่งขึ้นกว่าเดิม

เรื่องความเป็นหนึ่งของกายและจิตนี้ ได้ถูกนำมาพิสูจน์ด้วยในการขนวนการพัฒนาการเรียนรู้ของสิ่งมีชีวิต ตั้งแต่การเริงระบำของผึ้ง การร้องโต้ตอบต่อเนื่องกันของนกที่อยู่กันเป็นคู่ ไปจนถึงภาษาในชั้นต้น ๆ ของชิมแปนซี และการพัฒนาการเรียนรู้ในระดับภาษาของมนุษย์ คราปาได้ศึกษาและทำความเข้าใจ การศึกษาค้นคว้าและทฤษฎีของสองนักวิทยาศาสตร์ที่สำคัญในเรื่องนี้ คือ ฮัมเบอโต มาตูรานา และฟรานซิสโก วาเรลา ที่ว่าการเรียนรู้ทั้งหมดของสรรพชีวิตแต่ละสายพันธุ์ จะถูกแปลกลับไปสู่การบันทึกทางกายภาพของสิ่งมีชีวิตนั้น ๆ ตลอดเวลา ดังที่เขาทั้งสองใช้คำว่า Structural coupling นั่นคือการสร้างกายภาพ (โครงสร้าง) ภายในสิ่งมีชีวิตคู่ขนานกับประสบการณ์ที่ได้เรียนรู้ และทางสั่งสมทั้งหมดนี้จะสืบทอดต่อไปยังลูกหลาน เมื่อมีการกระตุ้นจากสิ่งแวดล้อม และจากพ่อแม่ตลอดจนสัตว์ใหม่อื่น ๆ การเรียนรู้ก็จะเกิดขึ้น ด้วยเหตุนี้โลกของสิ่งมีชีวิตรวมถึงโลกมนุษย์ด้วยนั้น ไม่ใช่โลกตามภาวะวิสัย หรือโลกตามความเป็นจริง หากเป็นโลกที่เกิดจากปฏิสัมพันธ์จนเกิดการเรียนรู้ระหว่างมนุษย์กับสิ่งแวดล้อมเท่านั้น ด้วยเหตุนี้ สิ่งมีชีวิตแต่ละอย่างก็จะมีโลกที่แตกต่างกันออกไป

มนุษย์เรามักไม่รู้ตัวว่า โลกของเราแฝงฝังอยู่ในภาษาและวัฒนธรรมอย่างไร เราได้สร้างภาษาและวัฒนธรรม โดยมีการจับคู่ทางโครงสร้างในความเป็นทางกายภาพในชีวภาพของเรา และเราก็ดำรงอยู่ในข้อจำกัดของภาษาและวัฒนธรรมนั้นๆด้วย ข้อมูลและข้อเท็จจริงบริสุทธิ์จึงไม่มี ไม่ดำรงอยู่หากมีแต่ข้อมูลและข้อเท็จจริงอันผ่านการตีความด้วยภาษาและวัฒนธรรม อันหมายถึงข้อจำกัดในการจับคู่ทางโครงสร้าง ที่ดำรงอยู่อย่างเป็นวัตถุธรรมในระบบชีวภาพของมนุษย์ เราจึงควรตระหนักในข้อจำกัดอันนี้ ทั้งนี้เพื่อการทำความเข้าใจเพื่อต่อยอดวิวัฒนาการทางปัญญาแห่งมนุษย์อันเป็นข่ายใยชีวิตแห่งข่ายใยชีวิตได้อย่างเหมาะสม

ความเข้าใจเช่นนี้ ดูผิวเผินอาจจะไม่มีความสลักสำคัญอันใด แต่ถ้าหากมองอย่างใคร่ครวญลึกซึ้ง เราจะเห็นถึงความเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญ เพราะเราจะไม่ยึดถือความเข้าใจและการรับรู้โลกของเราเป็นสัจจะอันเที่ยงแท้อีกต่อไป แม้ความเข้าใจและรับรู้โลกของเราจะทำให้เราสามารถดำรงอยู่มาได้อย่างมีการพัฒนาหลายสิ่งหลายอย่างขึ้นมาในสังคมมนุษย์ นั่นไม่ได้หมายความว่า เราคือมนุษยชาติจะคงทนอยู่ได้ตลอดไป ยิ่งพัฒนาการในชั้นหลัง ๆ มานี้ เราทำลายธรรมชาติ ทำลายระบบนิเวศ และข่ายใยที่จะสนับสนุนชีวิตของมนุษย์ลงอย่างโง่เขลา ด้วยเหตุนี้เอง จึงเป็นสิ่งจำเป็นที่มนุษย์จะต้องเปิดใจต่อการเรียนรู้ใหม่ โดยเฉพาะกระบวนทัศน์ใหม่ที่กล่าวถึง “ข่ายใยชีวิต” ที่คราปาพยายามจะสื่อสารให้เป็นที่เข้าใจต่อประชาคมโลก
การรู้ภาษาในระบบนิเวศนั้น เมื่อก่อนเรามีปัญหาเรื่องคนไม่รู้ภาษาคือ อ่านไม่ออกเขียนไม่ได้ แต่ต่อมาเมื่อคนอ่านออกเขียนได้แล้ว เราก็ยังแยกแยะต่อว่า พวกเขายังไม่รู้หนังสือ เพราะไม่ได้เอาการอ่านการเขียนเข้าไปใชัในวิถีชีวิตอย่างเป็นจริงเป็นจัง เรื่องภาษาของนิเวศก็เช่นกัน เราอาจจะรู้เรื่องนิเวศอย่างงู ๆ ปลา ๆ มาบ้าง แต่ถ้านิเวศยังไม่หลอมรวมเข้าสู่วิถีชีวิต วิถีปฏิบัติ ก็ถือว่า เรายังไม่รู้เรื่องนิเวศหรือไม่รู้ภาษานิเวศนั่นเอง

ภาษานิเวศนั้น จริง ๆ แล้ว ก็เป็นภาษาอนัตตา คือการเข้าถึงความไม่ใช่ตัวไม่ใช่ตนของตัวเอง คือไม่ใช่เห็นแก่ตัวเท่านั้น หรือเห็นแก่มนุษย์เท่านั้น พวกเราจะต้องเห็นแก่พืชและเห็นแก่สัตว์อื่น ๆ ด้วย ยิ่งมองโลกอย่างจอห์น เลิฟลอคว่า โลกเป็นหน่วยหนึ่งของสิ่งมีชีวิตด้วยแล้ว แม้กระทั่งภูเขา ทะเล แม่น้ำ และพื้นดินก็ต้องได้รับการดูแล

ภาษานิเวศจึงเป็นภาษาอนัตตาที่มองออกไปข้างนอก และภาษาพุทธก็คือภาษาอนัตตาที่มองเข้าไปข้างใน และเชื่อมโยงมายังความสัมพันธ์กับมนุษย์ผู้อื่น ๆ ถ้ารวมสองภาษาเข้าด้วยกัน เราจะเห็นทางเดินเส้นใหญ่ ที่จะนำมนุษย์ให้รอดพ้นไปจากวิกฤตการณ์ใหญ่ ๆ ที่เกิดขึ้นทั่วโลกเวลานี้ได้ ก็ด้วยภาษานิเวศนี่เอง ที่ทำให้เราเข้าใจภาษาอนัตตาของพุทธธรรมมากขึ้น ก็เมื่อทุกสิ่งทุกอย่างโยงใยกันเป็นเครือข่ายถึงกันหมดอย่างแยกไม่ออก อย่างที่นพ.ประสาน ต่างใจ ได้กล่าวไว้ว่า ไม่มีรอยตะเข็บเลย คือเป็นหนึ่งเดียวกันไปหมดจริง ควรหรือที่เราจะใช้ชีวิตอย่างหงุดหงิด ก้าวร้าว อย่างโลภโมโหโทสัน และเห็นแก่ตัว มีแต่ความเมตตาการุณเท่านั้น ที่จะเป็นคำตอบกับโลกในสหัสวรรษใหม่นี้

[1] Capra, หน้า 3
[2] ในทางปรัชญาวิทยาศาสตร์ โทมัส คูน เป็นผู้ที่ริเริ่มใช้คำว่า paradigm หรือ กระบวนทัศน์ (ตามนิยม) โดยให้นิยามว่าเป็น ชุดการเปลี่ยนแปลงของวิธีคิด ระบบคุณค่า เทคนิควิธี ที่ได้รับความสำเร็จหรือการพิสูจน์จนเป็นที่ยอมรับในสังคม และเป็นกรอบในการกำหนดวิธีการมองปัญหาและการแก้ปัญหาของสังคมนั้นๆ ส่วนฟริทจอฟ คาปร้า ให้นิยามคำว่า กระบวนทัศน์ทางสังคม คือ การเปลี่ยนทางความคิด ระบบคุณค่า การมองความจริง รวมถึงการเปลี่ยนแปลงในระดับธรรมเนียมปฏิบัติของสังคม และยังเป็นส่วนกำหนดว่า “ความจริง” คืออะไร โดยมีอิทธิพลต่อการจัดโครงสร้างของสังคมเอง
[3] คาปร้า หน้า 7
[4] คาปร้า หน้า 12

ความเป็นมาของนิเวศวิทยาแนวลึก

ความเป็นมาของนิเวศนวิทยาแนวลึก ปรัชญาและความเคลื่อนไหวของขบวนการนิเวศวิทยา (Deep Ecology, Ecosophy and Ecological Movement)

ในปีพ.ศ.2516 อาร์เน เนส ซึ่งเป็นนักปรัชญาชาวนอร์เวผู้รักในการปีนเขาเป็นผู้ริเริ่มนำเอาคำว่า “นิเวศวิทยาแนวลึก” มาใช้ในแวดวงงานเขียนด้านสิ่งแวดล้อม โดยในช่วงนั้นเอง(พ.ศ. 2503-2513) ขบวนการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมได้เริ่มก่อตัว และมีพัฒนาการและความเคลื่อนไหวทางการเมืองในระดับรากหญ้าอย่างเป็นที่ยอบรับในสังคมตะวันตก งานเขียนที่มีพลังในการปลุกกระแสสำนึกทางสิ่งแวดล้อมอย่างเห็นได้ชัดคือ ฤดูใบไม้ผลิที่เงียบงัน (Silent Spring) เขียนโดย เรเชล คาร์สัน ที่ได้อธิบายให้เห็นถึงวิกฤตการณ์ทางนิเวศวิทยาอันเป็นผลพวงจากการพัฒนาอย่างไร้สำนึกทางธรรมชาติและการให้มุ่นเน้นการพัฒนาอุตสาหกรรม วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีอย่างอหังการ์ของสังคมสมัยใหม่ ทั้งนี้ ก่อนหน้านั้นก็มีนักเขียนและนักกิจกรรมทางสิ่งแวดล้อมรุ่นก่อนๆ ที่มีอิทธิพลต่อสังคมที่ทำให้สำนึกสิ่งแวดล้อมได้ปะทุขึ้น ได้แก่ เฮนรี่ เดวิด ธอโร (Henry David Thoreau), จอห์น มิวร์ (John Muir), อัลโด ลีโอโพลด์ (Aldo Leopold) ส่วนนักคิดที่นำเสนอปรัชญาและสำนึกของการอนุรักษ์และการใช้ทรัพยากรอย่างชาญฉลาด ได้แก่ กิ๊ฟฟอร์ด พินชอท (Gifford Pinchot)

อย่างไรก็ตาม ในปีพ.ศ. 2515 ก่อนหน้าที่เนสจะเริ่มใช้คำนี้ เขาได้ไปบรรยายถึงความเป็นมาของขบวนการสิ่งแวดล้อมต่างๆที่สนใจในประเด็นความอยู่รอดระยะยาวของระบบนิเวศและหลักจริยศาสตร์ที่เห็นว่าสรรพสิ่งในธรรมชาตินั้นมีคุณค่าในตัวเอง และในการประชุมการวิจัยว่าด้วยอนาคตโลก (World Future Research Conference) ที่เมืองบูชาเรส ในฐานะที่เขาเป็นผู้ที่รักการปีนเขาเพื่อใคร่ครวญและเรียนรู้กับธรรมชาติในที่ต่างๆทั่วโลก ทำให้ได้มีโอกาสสัมผัสสภาพสังคมและการเมือง รวมถึงขบวนการทางสิ่งแวดล้อมที่เกิดขึ้นขณะนั้น และตั้งข้อสังเกตุว่าในแวดวงของขบวนการทางสิ่งแวดล้อมนั้น สามารถแบ่งได้เป็นสองขบวนการโดยมีความแตกต่างในด้านวิธีคิดและโลกทัศน์ อย่างที่หนึ่งเรียกว่า ขบวนการนิเวศวิทยาแนวลึก และนิเวศวิทยาแนวตื้น

คำว่า”ลึก”นั้นหมายถึงการตั้งคำถามในประเด็นที่ลึกถึงเป้าหมายและระบบคุณค่าที่ดำรงอยู่ในปัญหาความขัดแย้งในเรื่องเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อม นอกจากนี้ยังตั้งคำถามและพยายามสืบค้นถึงเหตุปัจจัยที่ทำให้เกิดของวิกฤตการณ์ที่กำลังเกิดขึ้นในระดับรากฐานอีกด้วย ส่วนขบวนการสิ่งแวดล้อมแนวตื้นนั้นเป็นขบวนการที่ต้องการแก้ไขปัญหาเฉพาะหน้า โดยไม่ต้องการท้าทายหรือเปลี่ยนแปลงโครงสร้างสังคมและเศรษฐกิจกระแสหลัก และเน้นการพัฒนาและใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่เพื่อการแก้ไขปัญหา (เช่น การนำกลับมาใช้ใหม่ รีไซเคิล, หรือการปรับปรุงประสิทธิภาพการทำงานของเครื่องยนต์หรือแม้แต่การขยายเกตรกรรมอินทรีย์เชิงเดี่ยวเพื่อการส่งออก) เหล่านี้ล้วนตั้งอยู่บนวิธีคิดและระบบคุณค่าพื้นฐานของสังคมบริโภคนิยมและระบบเศรษฐกิจแนวอุตสาหกรรมนิยมทั้งสิ้น ซึ่งแตกต่างโดยสิ้นเชิงกับระบบคุณค่าและวิธีการของนิเวศวิทยาแนวลึก ที่ต้องการดำรงรักษาความสมดุลของระบบธรรมชาติที่มีความหลากหลายของระบบนิเวศควบคู่กับความหลากหลายทางวัฒนธรรมของสังคมมนุษย์อย่างพึ่งพาอาศัยกัน

คุณลักษณะที่โดดเด่นของวิธีคิดของนิเวศวิทยาแนวลึกคือ การเห็นว่าในธรรมชาตินั้น สรรพสิ่งล้วนมีคุณค่าในตัวมันเอง โดยไม่ขึ้นกับเงื่อนไขว่าจะมีประโยชน์ต่อการใช้งานของมนุษย์หรือไม่ และพยายามนำเอาวิธีคิดนี้ไปสู่การขับเคลื่อนและปรับเปลียนในระดับนโยบายเพื่อมีผลต่อการกำกับทิศทางของสังคม โดยเห็นว่าโลกไม่สามารถดำเนินการพัฒนาแนวอุตสาหกรรมนิยมในวิถีทางเดิมๆที่เป็นอยู่อีกต่อไป และหากสังคมไม่สามารถเปลี่ยนแปลงเป้าหมายและคุณค่าพื้นฐาน รวมถึงแนวทางปฏิบัติแล้ว ความงามและความหลายหลายทางนิเวศวิทยาก็จะถูกทำลายลงในที่สุด จนไม่สามารถเกื้อหนุนสังคมมนุษย์ที่มีความงามและความหลากหลายทางวัฒนธรรมให้ดำรงอยู่ต่อไปได้

ในตอนนั้น เนื่องจากวิธีการจำแนกขบวนการทางสิ่งแวดล้อมดังกล่าวของเนส มากจากการตั้งข้อสังเกต แทนที่จะนำเสนอหลักปรัชญาส่วนตัวที่เขาพัฒนาขึ้นเอง หลายคนจึงยอมรับได้มากกว่า และในการที่จะก่อให้เกิดวัตถุประสงค์เชิงหลังการร่วมกัน เนสจึงเสนอหลักการที่สอดคล้องกับขบวนการนิเวศวิทยาแนวลึก 8 ประการ โดยหลักการพื้นฐานนี้ได้รับการพิจารณาในกลุ่มคนที่หลากหลาย ไม่ว่าจะเป็นมิติความแตกต่างทางศาสนา ความเชื่อ สมาชิกกลุ่มการเมืองและสำนักคิดต่างๆ ผู้ที่ให้การสนับสนุนขบวนการนิเวศวิทยาแนวลึก (แทนที่จะเรียกว่า “นักนิเวศวิทยาแนวลึก”) ทั้งหลายล้วนได้รับการหล่อรวมด้วยวิสัยทัศน์ที่กว้างไกลชุดเดียวกัน คือเห็นความจะเป็นในการปกป้องความสมดุลของระบบนิเวศและมองเห็นคุณค่าที่ธรรมชาติมีอยู่ในตัวเอง

น่าเสียดาย นักสิ่งแวดล้อมบางคนที่อ้างว่าตัวเองให้การสนับสนุนแนวคิดดังกล่าว ได้พูดและผลิตงานเขียนออกมาในความรู้สึกชิงชังและต่อต้านสังคมมนุษย์ จนเกิดเป็นภาพของขบวนการที่บิดเบือนและนำไปสู่ความเข้าใจผิด ทั้งๆที่ขบวนการนิเวศวิทยาแนวลึกเองไม่เคยปฏิเสธหรือต่อต้านมนุษย์


ปรัชญานิเวศวิทยาแนวลึก
กระแสความคิดเรื่องนิเวศวิทยาแนวลึกก่อตัวขึ้นในหลายๆมิติ จากหลายๆสำนักคิด โดยอาร์ นาเนสเป็นผู้ทำหน้าที่ประมวลและสังเคราะห์หลักการร่วมกันในเวลาต่อมา ตัวอย่างนักคิดสายศาสนาได้แก่ ทอมัส เบรี่ (Thomas Berry) นักเทววิทยาแนวนิเวศวิทยาชาวแคธอลิก เสนอว่าการเปลี่ยนแปลงของกระบวนทัศน์ทางศาสนาและปรัชญาครั้งใหญ่เป็นสิ่งจำเป็นต่อการแก้ไขวิกฤตการณ์สิ่งแวดล้อมในปัจจุบัน มนุษย์ต้องเปลี่ยนความคิดจากการตั้งตัวเองเป็นศูนย์กลางไปเป็นให้โลกหรือแผ่นดินเป็นศูนย์กลาง หรือเป็นประธานสำหรับเป็นกรอบความคิดใหม่ของระบบคุณค่า

เดิมทีหลังจากการเกิดโลก เมื่อ 4.5 พันล้านปีก่อน สภาวะที่เหมาะสมทางกายภาพและอุบัติการของปฏิกิริยาเคมีที่มีความซับซ้อนมากขึ้น ทำให้เกิดสิ่งมีชีวิตต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นพืช สัตว์และมนุษย์ มนุษย์ยังคงรับรู้ฐานะว่าตัวเองเป็นเพียงผลพวงหนึ่งของขบวนวิวัฒนาการการเกิดสิ่งมีชีวิตทั้งหมด หากจะมองย้อนกลับไปมองประวัติศาสตร์ของกระบวนวิวัฒนาการของชีวิตแล้วจะเห็นว่า มนุษย์ตั้งตัวเป็นประธานของสรรพสิ่งเมื่อไม่กี่พันปีมานี้เอง จากช่วงเวลาทั้งหมด 4.5 พันล้านปี คือเมื่อประมาณ 5 พันปีที่ผ่านมา การเกิดขึ้นของอารยธรรมกรีกและโรมันเป็นจุดปะทุของการขยายอำนาจ เกิดการกดขี่และทำลายล้างของธรรมชาติ และอัตราการทำลายล้างนี้สูงขึ้นอย่างรวดเร็วและรุนแรงในยุคปัจจุบัน เป็นช่วงที่ความสัมพันธ์ของมนุษย์ถูกตัดขาดออกจากธรรมชาติดั้งเดิม จนถือได้ว่าเป็นความป่วยไข้หรือความผิดปกติของวัฒนธรรม การทำลายชีวิตสัตว์และสิ่งมีชีวิตอื่นๆเป็นไปอย่างไม่มีจิตสำนึก ไร้ความเคารพ หรือความตระหนักรู้ โลกได้สูญเสียระบบนิเวศที่เป็นแหล่งที่อยู่อาศัยและพักพิงของสิ่งมีชีวิตทั้งหลายไปกับ”การพัฒนาและความก้าวหน้า”ของสังคมมนุษย์ และในนามความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ ทรัพยากรที่สำคัญได้แก่ อากาศ น้ำ ดิน และทรัพยากรอื่นๆที่เป็นพื้นฐานของระบบชีวิตถูกทำลายและถูกคุกคามอย่างหน้ก เมื่อไม่นานมานี้เองที่มนุษย์เริ่มเรียนรู้ว่ามนุษย์กำลังทำลายตัวเองอย่างรวดเร็ว

การพิจารณาธรรมชาติในฐานะ“ทรัพยากร” รองรับการนำไปใช้ประโยชน์และการบริโภคในบริบทอุตสาหกรรมนิยม ถือเป็นจุดเริ่มต้นของการเสื่อมสลายทางจิตสำนึกแห่งธรรมชาติของสังคมมนุษย์ การได้ครอบครองวัตถุสิ่งของและเงินตรา กลายเป็นเป้าหมายหลักของการดำรงชีวิต และมีอำนาจในการกำหนดความรู้สึกนึกคิดและจิตใจผู้คนในสังคม อุตสาหกรรมไม่เพียงผลิตวัตถุสินค้ากิจกรรมการบริโภคของมนุษย์เท่านั้น หากยังผลิตขยะจำนวนมหาศาลอย่างล้นโลก และผลิตความกระหายอยากการบริโภค การเปลี่ยนจากความต้องการเป็นความจำเป็นเพื่อการบริโภคอย่างไม่มีที่สิ้นสุดดังนั้นการเยียวยาโลกจะไม่สามารถเกิดขึ้นได้อย่างแท้จริงหากปราศจากการปรับเปลี่ยนกรอบความคิด ระบบคุณค่าในจิตใจของผู้คน นอกจากนั้นยังต้องมีการปรับเปลี่ยนสังคมในระดับโครงสร้าง คือโครงสร้างทางการเมือง เศรษฐกิจและวัฒนธรรมอย่างแท้จริง
[1]

สำนักทางฝ่ายจิตวิทยา ได้ขยายกรอบวิธีคิดทางจิตวิทยาและมองเห็นความเชื่อมโยงระหว่างความบกพร่องหรือสภาวะผิดปกติในจิตใจผู้คนกับ วิถีชีวิตที่ถูกตัดขาดออกจากบริบทของธรรมชาติดั้งเดิม โดยเห็นว่าจิตใจและอารมณ์ความรู้สึกของมนุษย์มีวิวัฒนาการมาควบคู่ธรรมชาติแวดล้อมทั้งในระดับจิตสำนึกและจิตใต้สำนึก แต่วิถีชีวิตของสังคมสมัยใหม่เป็นการหลักหนีและตัดขาดความสัมพันธ์เดิมระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติอย่างรุนแรง ธรรมชาติกลายเป็นเพียงความงามหรือสุนทรียวัตถุ นักคิดในด้านจิตวิทยาเชิงนิเวศที่สำคัญได้แก่ เชลลิส เกลนดินนิ่ง Chellis Glendinning, แกรี่ ชไนเดอร์Gary Snyder, เลชาเปล LaChapelle รวมทั้งอาร์เน เนสด้วย

เกลนดินนิ่ง เห็นว่าผู้คนในสังคมอุตสาหกรรมนิยม โดยเฉพาะในสังคมตะวันตก กำลังประสบกับความป่วยไข้ทางจิตที่เรียกว่า Original Trauma แม้ว่าจะมีเหตุปัจจัยหลากหลาย แต่สาเหตุหลักประการหนึ่งนั้นเห็นได้ชัด คือการที่ชีวิตผู้คนถูกตัดขาดออกจากธรรมชาติ ตัวบ่งชี้ความป่วยไข้นี้ได้แก่ พฤติกรรมเบี่ยงเบน ความรุนแรงทางอารมณ์ ความเครียด และความเหงาสิ้นหวังในชีวิต และพฤติกรรมการเสพติดต่างๆ ไม่ว่าจะเป็น การติดยาเสพติด การเสพติดเทคโนโลยี การเสพติดความกระตุ้นเร้า การติดการบริโภค การติดการจับจ่ายซื้อของ เป็นหนทางแสวงหาความสุขเฉพาะหน้า ความสุขวันต่อวันของคนยุคนี้ เป็นพฤติกรรมชนิดที่เป็นแรงปฏิกิริยาต่อความไม่สามารถแสวงความสุขในหนทางอื่นๆ และเป็นแรงปฏิกิริยาต่อสภาวะของจิตที่พร่องความพอใจ ที่น่ากลัวคือการที่ผู้คนในสังคมต่างยอมรับกันว่าเป็นเรื่องธรรมดา หรือเป็นสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ เกลนดินนิ่งเสนอทางออกของการเยียวยาคือการฟื้นฟู”สัมผัสธรรมชาติ”ในชีวิตและสังคม โดยต้องเริ่มจากการเผชิญหน้ากับปัญหาหรือสภาวะที่ไม่พึงประสงค์อย่างตรงไปตรงมา ไม่หลักหนี สอง ต้องเริ่มรับรู้ความรู้สึกอันละเอียดอ่อนของการดำรงชีวิตอยู่ เพื่อที่จะรู้สึกถึงพลังชีวิตอีกครั้ง เพื่อสลัดออกจากโลกทัศน์และวิถีชีวิตอย่างเครื่องจักรยนต์กลไกเสียได้ ในขั้นตอนนี้ คนโดยมากมักผ่านความรู้สึกหงุดหงิดหรือเจ็บปวดที่ถูกกระทำโดยกรอบสังคม ความรู้สึกอีกชั้นหนึ่งคือการรับรู้การที่ชีวิตถูกถอดถอนออกจากธรรมชาติ สู่ความเป็นเมือง จนตัวตนที่เคยได้รับการหล่อหลอมโดยธรรมชาติเสื่อมสลายลง

ทั้งนี้ ในบรรดาหนังสือขายดีทั้งหลายที่เกี่ยวข้องกับเรื่องนี้ มีหนังสือนวนิยายสมัยใหม่ชื่อ Women Who Run With the Wolves (ผู้หญิงวิ่งกับหมาป่า) เขียนโดย Clarissa Pinkola Este โดยนำเสนอว่า ภายในตัวมนุษย์ทุกคนนี้ มีความเป็นสัตว์โลกดั้งเดิมที่ยังคงคุณลักษณะของธรรมชาติดั้งเดิมดำรงอยู่ หน้าที่ของเราคือต้องปกป้องไม่ให้สัตว์โลกภายในนี้ถูกทำลาย หรือถูกทำให้เชื่องจนกลายเป็นสัตว์บ้านสัตว์เมืองไป
[2]
ในเรื่องเดียวกันนี้ นักคิดอย่างแกรี่ ชไนเดอร์และพอล โชพาร์ด ได้พัฒนาความคิดต่อจากนักคิดคนก่อนๆ อย่างรุซโซ ธอร์โร มิวร์ ฮักเล่ ออร์เวลและเจเรมี่ แมนเดอร์ และวิเคราะห์ว่าในตัวมนุษย์มีคุณลักษณะของความเป็นสัตว์โลกดั้งเดิมที่แสวงหาสัมผัสที่เป็นเอกภาพกับธรรมชาติอยู่ เนื่องเพราะมนุษย์เป็นส่วนหนึ่งและเป็นผลพวงของวิวัฒนาการของระบบชีวิตทั้งหมด วิวัฒนาการของชีวิตเซลเดียวอย่างบักเตรีเป็นวิวัฒนาการคู่ขนานมากับวิวัฒนาการของมนุษย์ หรืออาจถือได้ว่าเป็นวิวัฒนาการเดียวกันเลยทีเดียว

วิถีการดำเนินชีวิตอย่างเมือง อย่างทันสมัยทำให้คุณลักษณะบางอย่างนี้ผุกร่อนสูญสลายไป ในสหรัฐอเมริกา เมื่อปีคศ. 1832 หลังจากผู้ครองดินแดนชาวผิวขาวได้กวาดล้างชนเผ่าพื้นราบดั้งเดิมของอเมริกาเหนือไปเกือบหมด จอร์จ แคทลิน (George Catlin) ศิลปินผู้มีสุนทรีย์ในความงามของป่าดงพงไพรได้เรียกร้องให้มีการสงวนและปกป้องพื้นที่ป่าดั้งเดิม ที่ที่มนุษย์และสัตว์ป่าอาศัย ซึ่งเป็นความคิดริเริ่มครั้งแรกในการประกาศพื้นที่ป่าสงวนทั่วประเทศในเวลาต่อมา มีผลให้ชาวอินเดียนแดงสูญเสียบ้าน ความสมดุล ความรู้สึกมั่นคงและความรู้สึกถูกต้องในชีวิต ภาพที่แคทลินเองปรารถนาจึงมลายหายไป นี่เป็นตัวอย่างความสำเร็จในการจัดการกีดกันธรรมชาติออกจากศูนย์กลางการดำเนินชีวิตของสังคมมนุษย์ สร้างเขตแดนที่ชัดเจนระหว่างธรรมชาติกับวัฒนธรรมการอยู่เมืองที่ถูกสร้างขึ้นและขยายพื้นที่ขอบเขตอย่างรวดเร็ว ซึ่งไม่ถือว่าเป็นประโยชน์ต่อเราและแผ่นดิน เพราะเราไม่ได้ดำรงชีวิตอยู่ในธรรมชาติดั้งเดิมอีกต่อไป แต่กำหนดมันให้เป็นเหมือน”เกาะ” หรือสถานพักผ่อนหย่อนใจในช่วงลาพักร้อน

แกรี่ ชไนเดอร์คิดว่าอารยธรรมมนุษย์ที่โลกต้องการคืออารยธรรมที่สามารถดำรงอยู่ร่วมกับธรรมชาติได้อย่างไม่ทำลาย อย่างสอดคล้องและสมดุล และเราต้องสร้างมันขึ้นมาให้กับโลกใบใหม่นี้
[3] เราได้หลงลืมไปแล้วว่าผืนแผ่นดินนี้เคยเป็นบ้านของชีวิตอื่นๆด้วย นอกจากมนุษย์ และไม่เคยแน่นหนาไปด้วยสัตว์เชิงเดี่ยวคือมนุษย์ เราลืมบทเพลง บทกวี นิทาน ตำนานและเรื่องเล่าพื้นบ้านทั้งหลายของบรรพบุรุษที่เอ่ยนามถึงสิ่งมีชีวิตต่างๆอย่างให้คุณค่า ในทางตรงข้าม ภาพของสังคมเมืองสมัยใหม่คือภาพที่ผู้คนในเมืองไม่ได้รู้สึกว่าชีวิตนั้นพึ่งพิงและขึ้นต่อผืนดิน แต่กลับคิดว่าพึ่งพิงอย่างอื่นเสียทั้งหมด เช่น เงิน เทคโนโลยีต่างๆ ความสำเร็จก้าวหน้า และอำนาจวาสนา วิถีชีวิตการอยู่เมืองเป็นวิถีชีวิตที่แยกส่วนระหว่างการผลิตและการบริโภค คนอยู่เมืองไม่ต้องปลูกข้าว ปลูกผัก หรือเลี้ยงสัตว์เอง ไม่ต้องปลุกฝ้าย ทอผ้า ตัดผ้าเอง ไม่ต้องระเบิดหิน ขุดทราย ผลิตซีเมนท์ สร้างบ้านเอง ไม่ต้องตักน้ำ หรือหาฟืน ไม่ต้องขุดเจาะท้องทะเลและดูดเลือดธรณี คือแก๊ซธรรมชาติและน้ำมันเอง จึงไม่สามารถรับรู้เงื่อนไขปัจจัยการผลิตที่ขึ้นกับระบบนิเวศที่กำลังถูกกระทำ ผู้คนดำรงชีวิตในฐานะผู้ใช้ ผู้ซื้อ ผู้บริโภค ในขณะเดียวกันก็มีฐานะเป็นผู้ปลดปล่อยขยะปฏิกูลแห่งชีวิตทันสมัย ไม่ว่าจะเป็นขยะที่เกิดจากการกินการอยู่ การเดินทาง เราไม่รู้ว่าขยะที่เกิดขึ้นจากการผลิตที่ต้นทาง และขยะที่เกิดจากการบริโภคที่ปลายทางนั้นจะเดินทางไปที่ไหน จะได้รับการจัดการอย่างไร หรือธรรมชาติจะต้องเป็นฝ่ายรับผลกรรมนี้อย่างไร
เมื่อชีวิตแปลกแยกกับธรรมชาติทำให้เกิดความสับสนว่าอะไรคือ”ธรรมชาติ”ที่มนุษย์ไม่ได้เป็นผู้สร้างนั้นเป็นเรื่องที่ไม่แปลกนักในยุคอุตสาหกรรมทุนนิยมเฟื่องฟูนี้ เจเรมี่ เฮเวิร์ด นักวิทยาศาสตร์และนักนิเวศแนวลึกต้องประหลาดใจกับคำถามของลูกชายตัวเอง ที่ถามพ่ออย่างซื่อๆตามประสาเด็กอยากรู้ ขณะนั่งรถไปเที่ยวนอกเมืองด้วยกันว่า “พ่อครับ ภูเขาลูกนั้น บริษัทอะไรเป็นคนสร้างครับ?”

ปรากฏการณ์ธรรมชาติซึ่งเคยเป็นเรื่องธรรมดา เช่น ไฟป่า แผ่นดินไหว ภัยแล้ว พายุฝน น้ำท่วม โรคภัยไข้เจ็บและความตาย กลายเป็นส่วนเกินของชีวิต ธรรมชาติกลายเป็นสิ่งแปลกปลอมและไม่เป็นที่ต้องการในวิถีเมือง มนุษย์ต้องการธรรมชาติชนิดที่สวยงาม เป็นระเบียบเรียบร้อยและควบคุมได้ เพื่อความสะดวกสบายของมนุษย์เอง เรื่องราวของธรรมชาติไม่ปรากฎเป็นเรื่องราวหลักในสื่อทั้งหลายในฐานะที่เป็นประธานของสรรพชีวิต หากแต่เป็นเพียงวัตถุที่ให้ประโยชน์ทางความบันเทิงและสุนทรีย์ทางผัสสะ บทกวีและบทเพลงสะท้อนภาพของสังคมมนุษย์ที่ตัดภาพธรรมชาติออก ลงเหลือไว้แต่เรื่องราวของมนุษย์ล้วนๆ เป็นอารยธรรมที่เร่งวิกฤตินิเวศวิทยาให้เกิดเร็วและรุนแรงยิ่งขึ้น และจะนำโลกไปสู่หายนะในที่สุด

ชไนเดอร์ถือว่ามนุษย์สมัยใหม่ต้องฟื้นฟูความสัมพันธ์ระหว่างตัวเองและธรรมชาติ สัมผัสและเรียนรู้จากธรรมชาติโดยผ่านประสบการณ์ตรง เขาถือว่าการเดินทางจาริกบุญไปสู่ดินแดนของธรรมชาติ ในแต่ละย่างก้าว ในแต่ละลมหายใจนั้น เป็นวิถีปฏิบัติและการเรียนรู้อันเก่าแก่ ที่บรรพบุรุษของมนุษย์ได้ทำมาเนิ่นนาน และเป็นกิจกรรมที่ศาสนาดั้งเดิมทั้งหลายให้คุณค่า เพราะเป็นการช่วยให้มนุษย์ได้มีโอกาสเรียนรู้จักที่ทางชีวิต คือรู้ว่าเราเพียงส่วนหนึ่งของสิ่งที่ใหญ่กว่า ประสบการณ์ของการเรียนรู้ที่ทางชีวิตอย่างมีจิตวิญญาณนี้สามารถเกิดขึ้นได้ในกิจกรรมชีวิตที่เรียบง่าย ไม่ว่าจะเป็นการพายเรือในทะเลหรือแม่น้ำ การดูแลสวน หรือการปอกกระเทียม หรือแม้กระทั่งการนั่งทำสมาธิภาวนาที่บ้าน ประเด็นสำคัญคือการเปิดรับและสัมผัสการดำรงอยู่ของโลกและตัวเราอย่างเป็นจริงและตรงไปตรงมา รับรู้ถึงความศักดิ์สิทธิ์ของโลกและธรรมชาติ ซึ่งความศักดิ์สิทธิ์ในที่นี้หมายถึงสิ่งที่ช่วยดึงความคิดหรือภาพความจริงที่สร้างขึ้นมาโดยตัวตนอันคับแคบ และรับรู้การดำรงอยู่ของจักรวาล ธรณี ภูเขาและแม่น้ำ ในฐานะที่เป็นวิหารอันศักดิ์สิทธิ์

ในการยอมรับคุณลักษณ์ของธรรมชาติในตัวเรานั้น สามารถทำได้โดยรับเอาความเป็นธรรมชาติแรกเข้ามาในตัว และดำเนินชีวิตอยู่ในขอบข่ายของภูมินิเวศ (bioregion) การทำให้ชีวิตเกิดสมดุลและเป็นองค์รวมนั้นคือการที่ต้องมีชีวิตอยู่อย่างเป็นส่วนหนึ่งของระบบนิเวศใหญ่ออกไป ที่มีสมาชิกคือพืชสัตว์อื่นๆ อย่างอิงอาศัยกันและกัน ยอมรับว่าตัวเราเองเป็นอาหารจานหนึ่งบนโต๊ะของธรรมชาติ ดำรงอยู่ร่วมกับอาหารจานอื่นๆ ที่จะถูกกินและย่อยสลายไปในที่สุด อันนี้ถือว่าเป็นมากกว่าการมองตามความเป็นจริง หากแต่ยังน้อมนำให้ความศักดิ์สิทธิ์มาสู่ชีวิตชั่วคราวที่ไม่มั่นคงนี้ และยังเป็นสัตยธิฐานในการลดอัตตาตัวตนลงด้วย

ความหมายของการดำรงชีวิตอย่างมีสำนึกในภูมินิเวศ (bioregion) หมายถึง การที่เรารับรู้ว่าชีวิตเราขึ้นต่อระบบนิเวศและผืนแผ่นดินที่เราอาศัยอยู่ เข้าใจในลักษณะจำเพาะทางนิเวศวิทยาของท้องถิ่นที่ต่างดำรงอาศัยอยู่อย่างเป็นเหตุเป็นปัจจัยของกันและกัน ดำรงอยู่อย่างเป็นข่ายใยชีวิต ไม่ว่าจะเป็นคุณสมบัติและความหลากหลายของพืชพันธุ์ สัตว์ป่า ลักษณะอากาศ ดิน น้ำ ป่า เป็นต้น แล้วจากความเข้าใจในภูมินิเวศวิทยาท้องถิ่นแล้ว ก็นำไปสู่การปฏิบัติ คือการมีวิถีที่สอดคล้องและเกื้อกูล สำนึกของการ”รักธรรมชาติ” หรือความต้องการที่จะดำเนินชีวิตอย่างบรรสานสอดคล้องกับกายา (Gaia)ไม่เพียงพอ หากไม่สามารถนำไปสู่การรับรู้ ผ่านประสบการณ์ตรงและปฏิบัติการในระดับท้องถิ่นที่ ผู้เฒ่าของชนเผ่าโครวคนหนึ่งกล่าวว่า “ฉันคิดว่าถ้าคนเราได้ดำรงชีวิตอาศัยอยู่ ณ ที่ใดที่หนึ่งนานพอ ถึงจุดหนึ่งแม่ธรณีและขวัญหรือจิตวิญญาณทั้งหลายในระบบนิเวศจะเริ่มพูดกับเขา เป็นเสียงที่มาจากผืนแผ่นดิน จริงๆแล้ว ขวัญเจ้าที่และพลังชีวิตอันเก่าแก่เหล่านี้ไม่เคยสูญหายไปไหน ตราบเมื่อผู้คนอาศัยอยู่ที่นั่นนานพอแล้วพลังเหล่านี้จึงจะเริ่มมีอิทธิพลกับชีวิต”
[4]


[1] Sessions, หน้า 12
[2] Sessions, p.37
[3] Sessions, p.42
[4] Sessions, p.45